Rozdział II: kto na prawdę wymyślił gotyk?

Czy rzeczywiście Suger i jego nieznany z imienia architekt byli tak wyjątkowi? Czy rzeczywiście dokonali tak wielkiego przełomu? Zadajmy sobie kilka kluczowych pytań:

1. Jak wiele gotyku zbudował Suger w Saint Denis?

Zachodnia fasada, z jej portalami oraz krypta kościoła opackiego to w gruncie rzeczy dzieła posługujące się nadal formami romańskimi. Romańskie były ołtarze w kościele opackim, romański (związany z artystami nadmozańskimi) był słynny, siedmiometrowej wysokości złoty krucyfiks. Sztuka romańska, zwłaszcza normandzka, znała krzyżowo-żebrowe sklepienia, łuki ostre i obejścia chórowe z wieńcami kaplic.

Jeden z kapiteli krypty Saint Denis. Są łuki ostre i czterolistne rozety, charakterystyczne później dla sztuki gotyckiej i sposób ukształtowania kapitela żywce wyniesiony z romanizmu, a wręcz sztuki karolińskiej…

2. Czy rzeczywiście sam to wymyślił?

W 1120 roku rozpoczęto budowę kościoła Saint Etienne w Beauvais, które to miasto pojawi się jeszcze w tym cyklu wpisów. Z tego okresu zachowała się do naszych czasów nawa i transept świątyni.

Zachodnia fasada kościoła. Widać na niej skomplikowaną historię budowlaną obiektu. Wieża pochodzi z późnogotyckiej fazy z XVI wieku, olbrzymi portal główny jest wczesnogotycki i pochodzi z XIII wieku.

Portal południowy fasady zachodniej.

Wnętrze nawy ku chórowi. Chór wzniesiono w XVI wieku w stylu flamboyant – gotyku płomienistego.

Północne ramię transepty zdobione fantastyczną romańską „kratownicą”, której późniejsze i mniej finezyjne reminiscencje zobaczymy w sandomierskim kościele świętego Jakuba.

Szczegół okna w transepcie.

Dlaczego zamieszczam tutaj kościół Saint Etienne? Bo około 1140 roku zainstalowano tutaj nowoczesne, krzyżowo – żebrowe, ostrołukowe sklepienia.

Zaś płaszczyznę ścian nawy głównej ukształtowano w sposób, który będą powtarzały gotyckie katedry – nad kondygnacją arkad wznosi się kondygnacja biforiów, otwartych na emporę biegnącą nad nawami bocznymi, rozdzielonych służkami podtrzymującymi sklepienie.

Opactwo w Saint Leu nie leży zdecydowanie na szlakach turystycznych wycieczek po Francji. Stosunkowo słabo znane jest też wśród osób zajmujących się historią sztuki. Ufundował je w 1081 r. hrabia Hugo z Dammartin. W 1140 roku rozpoczęto tutaj budowę nowego kościoła opackiego, zaczynając od masywu zachodniego.

Sylwetka kościoła opackiego i towarzyszące mu relikty zabudowy klasztornej górują nad miasteczkiem.

Masyw zachodni z 1 połowy XII wieku był nadal jeszcze dziełem dojrzałego stylu romańskiego. Jednak w budowli widoczne są zwiastuny nowego porządku architektonicznego. Fasada przypomina nieco tę znaną nam już z Saint Denis. Zamiast trzech portali mamy jeden, prowadzący do przykrytego krzyżowo-żebrowym, ostrołukowym sklepieniem przedsionka. W portalu zastosowano łuk ostry, znany już wcześniej w architekturze burgundzkiej i normandzkiej oraz charakterystyczne dla sztuki Normandii i Wysp Brytyjskich, zygzakowate archiwolty.

Przedsionek bez wątpienia należy określić już jako gotycki. Choć kapitele służek i kolumn nadal tkwią mocno w stylistyce poprzedniej epoki.

Chór świątyni realizowano już po 1160 roku, w stylu wczesnogotyckim, z systemem łuków odporowych i dużymi oknami przepruwającymi zarówno absydę nawy głównej (nadal o wykroju łukowatym, nie wielobocznym), jak i absydy kaplic przylegające do obejścia.

Wymienić można by tutaj kolejne budowle wzniesione w rejonie królewskiej domeny w Ile de France: Saint Germer de Fly czy Saint Martin des Champs w Paryżu – wszystkie one zawierają krzyżowo-żebrowe sklepienia, ostre łuki i duże okna, elementy zapożyczone z architektury normandzkiej, a także obejścia i wieńce kaplic. Wszystkie powstają równolegle, lub nieco wcześniej niż Saint Denis. Suger nie był osamotniony w swoim eksperymentowaniu z architekturą, a może nawet podejrzał coś ze starszych realizacji? Może więc to nie Suger wymyślił gotyk, ale on miał najlepszy PR? Dzięki jego twórczości literackiej świat zapamiętał właśnie jego, jako twórcę gotyku…

Idźmy dalej. Czy rzeczywiście gotycka katedra „stworzyła” gotyk?

Saint Germain des Pres przez Polaków odwiedzany jest głównie dlatego, że po pierwsze trzeba, bo to jeden z głównych zabytków Paryża, a po drugie opatem był tam Jan Kazimierz, po swojej abdykacji. Warto go jednak zobaczyć ze względu na wyśmienitą architekturę romańskiej nawy i wczesnogotycki chór. Opactwo ufundował Childebert, syn Chlodwiga, ale zachowana budowla powstała znacznie później, głównie w XI i XII wieku.

Jeden z „barokowych” (w sensie baroku późnoromańskiego) kapiteli.

Widok w kierunku na chór. Nawa pochodzi ze starszego, romańskiego kościoła z XI wieku. Chór wzniesiono w 2 połowie XII wieku i poświęcono w 1163 roku.

Wsparto go na potężnych, antykizujących kolumnach. Jednak po ich drugiej stronie zastosowano skomplikowany system wałków i służek podtrzymujących krzyżowo-żebrowe sklepienie.

Same kaplice, przeprute dużymi oknami wpuszczają do wnętrza sporo światła. Gdyby nie ciemna malatura kościół byłby bardzo jasny.

Kolegiata Notre Dame en Vaux w Chalons en Champagne została zbudowana w 2 połowie XII wieku, choć niestety dokładne daty nie są znane. Kościół jest niezwykle malowniczy poprzez strzelistość budowli i oryginalność dekoru nawiązującego do późnego stylu romańskiego.

Widok od południowego zachodu.

Elementy nowego stylu są jednak wyraźne w ukształtowaniu łuków ostrych. Zupełnie inaczej jest z partią wschodnią:

Widok od wschodu. Późnoromańskie wieże wschodnie przylegające do transeptu, zgodnie z popularną w Szampanii modą obejmują wczesnogotyckie prezbiterium z łukami oporowymi, przyporami i wielkimi oknami.

Widok na chór. Ponad kondygnacją arkad mamy empory otwierające się biforyjnie na nawę i galerię biforyjną pod poziomem okien. Same okna zostały potrojone, by wpuścić więcej światła i usunąć więcej ściany.

W nawie zdecydowano się na podwójne okna, w miejsce potrójnych.

I rzut oka na okna ściany zachodniej.

Saint Remi w Reims był drugim co do ważności królewskim opactwem Francji. To tutaj święty Remigiusz ochrzcił Chlodwika. Nad jego grobem zniesiono kościół, który w XII wieku był potężną, romańską bazyliką z transeptem i licznymi, absydialnymi kaplicami. W latach 60. XII wieku rozpoczęto jego przebudowę. Podobnie jak w Saint Denis zaczęła się od przebudowy fasady zachodniej. To co powstało nie nawiązywało jednak do wzorców wypracowanych przez Sugera, na bazie rozwiązań normandzkich – przypominało raczej fasady wielkich, późnoromańskich świątyń włoskich:

Mimo to znamiona nowego stylu są wyraźne – arkadowe galeryjki są ostrołukowe, podobnie jak portale i wielkie okna, które całkowicie nieomal zastępują ścianę i które uzupełnia okazała rozeta.

To w pełni ukształtowany, „katedralny” chór. Ma obejście i wieniec kaplic, a nawet system łuków oporowych. Do tego tutaj prawie nie ma ścian – są one przeprute wielkimi oknami i przylegającymi do nich przyporami.

Architektura jest bardzo elegancka, kolumny smukłe, okna kaplic duże, lancetowate, nadal pozbawione maswerku.

Przęsła zachodnie, przylegające do fasady pokazują ukształtowanie ściany od wewnątrz, z kondygnacją empor otwartych ostrołukowymi biforiami i niewielką, biforyjną galeryjką pod oknami nawy głównej.

Dla porównania ukształtowanie ściany romańskiej nawy, nieco przekształconej w trakcie wczesnogotyckiej przebudowy.

Wygląda na to, że najwcześniejsze budowle gotyku, biorące ważny udział w kształtowaniu się dojrzałego stylu, to nie tylko katedry, ale także kościoły opackie, zwłaszcza benedyktyńskie. Wszystkie są związane z miastami (może poza Saint Leu, gdzie mamy do czynienia z miasteczkiem raczej). Powstawały niekiedy równolegle z katedrami (tak było w Reims, gdzie jednak wczesnogotycką budowlę zastąpiono w XIII wieku nową), lub wcześniej od nich (jak Beuvais). Może więc to nie katedry stworzyły gotyk, a benedyktyni?

Reklama