Drohiczyn

Historia

Drohiczyn, dzisiaj niewielka miejscowość licząca sobie niewiele ponad 2 tysiące mieszkańców, mające za sobą wielką historię trzeciego, obok Gniezna i Krakowa miejsca koronacji królewskich w Polsce. Ośrodek został prawdopodobnie założony w 1 połowie XI wieku, przez Jarosława Mądrego, stał się później jednym z ważniejszych centrów ruskiego księstwa Olegowiczów, a później Dawidowiczów, a jednocześnie przedmiotem rywalizacji ze strony książąt polskich, głównie z Mazowsza. Przejściowo stanowił siedzibę zakonu Braci Dobrzyńskich, by w 1253/5 stać się miejscem koronacji Daniela Romanowicza, księcia halickiego na „króla Rusi” dokonanej przez papieskiego legata Opizona, w obecności Siemowita I Konradowica i polskich możnych. Wydarzenie to było świadectwem niezwykłego znaczenia ośrodka na przełomie wczesnego i późnego średniowiecza. Jego gwałtowny rozwój zahamowany został w 2 połowie XIII i w XIV wieku, w okresie natężenia rywalizacji o Drohiczyn pomiędzy książętami litewskimi, mazowieckimi i ruskimi. W początkach XV wieku miała miejsce  pierwsza lokacja miasta z inicjatywy książąt mazowieckich (w 1409 r. spotykamy w źródłach wójta drohickiego. Kolejnej, trwałej już lokacji na prawie magdeburskim dokonał, już po włączeniu Drohiczyna do Litwy, w 1498 r. Wielki Książę Litewski Aleksander Jagiellończyk. W XVI wieku Drohiczyn został stolicą województwa podlaskiego, od 1569 roku związanego z Koroną. W kolejnym stuleciu, w efekcie wojen szwedzkich i przemarszów wojsk siedmiogrodzkich Rakoczego został zniszczony. Kolejny okres „małego prosperity” przeżył w XVIII wieku, kiedy wzniesiono szereg imponujących budowli monumentalnych. Upadek Rzeczypospolitej przyniósł ze sobą także znaczący upadek miasta oraz jego administracyjny podział na dwie części: Drohiczyn Lacki – obecne miasto na lewym brzegu Bugu i Drohiczyn Ruski – wieś położoną na prawym brzegu rzeki, podzielone między Prusy i Rosję, później zaś między Królestwo Kongresowe i Imperium. Doprowadziło to ostatecznie do niemal całkowitego zaniku osadnictwa w prawobrzeżnej części ośrodka.

Badania archeologiczne:

Drohiczyn był obiektem zainteresowań „archeologicznych” czy może raczej starożytniczych już w wieku XIX. Licznie znajdowane na jego obszarze ołowiane plomby1 wzbudzały zainteresowanie ówczesnych badaczy przeszłości. Już u schyłku XIX w. przeprowadzono tutaj badania archeologiczne pod kierownictwem rosyjskiego badacza N. P. Awenariusa. W początkach XX w. powierzchniowe badania prowadzili tutaj Z. Gloger, R. Jakimowicz i Z. Szmit. Pierwsze w pełni profesjonalne badania podjęte zostały w latach 50 – tych XX w. Badania powierzchniowe i wykopaliskowe przeprowadzono w latach 1952 – 1957 pod kierownictwem Krystyny Musianowicz z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.2 Koncentrowały się na terenie tzw. osady wschodniej (nad Bugiem, na południe od kompleksu katedralnego i na południowy wschód od Góry Zamkowej) oraz  na Górze Zamkowej. Badania w późniejszym okresie miały charakter bardziej ograniczony i wiązały się najczęściej z doraźnymi potrzebami konserwatorskimi. Szczególnie interesujące było odkrycie i zadokumentowanie w trakcie nadzoru archeologicznego w 1959 r. niemal całego wczesnośredniowiecznego budynku drewnianego, badania w rejonie cerkwi św. Mikołaja, czy odkrycie szkieletowego cmentarzyska wczesnośredniowiecznego przez L. Pawlatę.Wyjątkowe, ze względu na programowy charakter badawczy i czas trwania były działania Państwowego Muzeum Archeologicznego z Warszawy prowadzone w latach 1984-1985 i 1987-1988 na tzw. osadzie zachodniej, pod kier. A. Piotrowskiego. Szereg akcji badawczych podjęli w Drohiczynie pracownicy Muzeum w Białymstoku. Były to zarówno badania o charakterze ratowniczym, ale także planowe prace, jak choćby badania cmentarzyska szkieletowego na Ruskiej Stronie przeprowadzone przez K. Bieńkowską.

Badania archeologiczne z 2006 r.

Badania archeologiczne w Drohiczynie, w 2006 r. podjęto na zlecenie Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Przeprowadziła je Pracownia Dokumentacji Archeologiczno – Konserwatorskiej w Łodzi. Prace związane były z budową kanalizacji sanitarnej w rejonie historycznego centrum miasta. Wykonawcą robót budowlanych był Rejonowy Związek Spółek Wodnych w Siemiatyczach, który też finansował badania.

Rozpoznanie archeologiczne przeprowadzono w dwóch etapach. Pierwszy polegał na przeprowadzeniu nadzorów archeologicznych nad wykopami instalacyjnymi usytuowanymi wzdłuż ulic Jana z Drohiczyna i Farnej. Etap drugi to wyprzedzające badania stacjonarne w obrębie ulic: Władysława Jagiełły, Kościelnej, Mazowieckiej i Placu Kościuszki.

Na mapie zaznaczono miejsca przeprowadzonych dotąd badań archeologicznych w Drohiczynie (czerwone punkty i wieloboki).

Ta mapa przedstawia zakres nadzorów (czarna linia) i badań wyprzedzających (szare wieloboki w ciągach ulic) w centrum Drohiczyna, w 2006 r.

Miasto przed lokacją

Choć wielu historyków i archeologów uważa pojęcie miasta za ściśle związane z rzeczywistością prawną, czyli wydaniem dokumentu lokacyjnego i nadaniem prawa miejskiego, to w przypadku niektórych zespołów osadniczych z okresu wczesnego średniowiecza możemy mówić o wczesnych miastach – nie mających praw miejskich, ale wypełniających wiele funkcji charakterystycznych dla późniejszych miast. Szczególnie interesujące jest to dla obszarów Rusi, gdzie odmienne tradycje kulturowe sprawiły, że lokacje miejskie następowały późno, jako efekt wpływów z zachodu, głównie z Polski i ograniczone były początkowo do obszarów zachodnioruskich, często pozostających w strefie bezpośredniej zwierzchności polskiej.

Dzięki zarejestrowaniu układu stratygraficznego na znacznym obszarze historycznego centrum miasta, badania z 2006 r można uznać za niezwykle istotne dla rekonstrukcji zasięgu i kształtu wczesnośredniowiecznego osadnictwa w Drohiczynie. Ich wyniki, wraz z efektami wcześniejszych akcji badawczych pozwalają na wysuniecie szeregu uwag dotyczących obrazu osadniczego miasta. Jego centrum stanowił słabo zachowany i tylko w podstawowym zakresie badany gród, do którego wykształcenia się doszło zapewne około połowy 11 wieku, w wyniku akcji osadniczej książąt ruskich, na co dość jednoznacznie wskazuje charakter pozyskanych przez K. Musianowicz źródeł. Wokół grodu rozwijało się osadnictwo otwarte: tzw. osada zachodnia, nad brzegiem Bugu, oraz osada wschodnia (na północny – wschód od grodu), obie badane przez K. Musianowicz. Cała południowa część obecnego Placu Kościuszki w XI – XIII  wieku poddana była intensywnym procesom osadniczym. To tutaj znajdowała się jedna z głównych osad przedlokacyjnego kompleksu osadniczego, położona bezpośrednio na północ od grodu, oddzielona od niego głębokim parowem i zapewne łącząca się ze skupiskiem określanym przez K. Musianowicz jako osada wschodnia. Liczne źródła ruchome potwierdzają wysoki status żyjących tutaj ludzi. Używali oni kosztownych srebrnych i szklanych ozdób w typie jednoznacznie ruskim oraz importowali za pośrednictwem terytoriów Rusi Kijowskiej, wino i oliwę z obszaru kultury bizantyjskiej, które docierały na miejsce w typowych dla strefy śródziemnomorskiej, amforach. Bez wątpienia liczyć się tu należy z przebywaniem osób trudniących się wojaczką, o czym świadczą elementy uzbrojenia (bełt kuszy, fragment długiego noża). Ciekawostką są materialne świadectwa używania koni, zgodnie z zachodnim (ostroga) i koczowniczym (zwieńczenie nahajki) sposobem dosiadu. Zapewne dla ochrony tego członu osadniczego wykopano rozległe rowy – fosy zarejestrowane w wykopach, w północnej części Placu Kościuszki, w biegu ulicy Jagiełły oraz w zachodniej części ulicy Kościelnej. Zwracają znaczne rozmiary tych konstrukcji: rów rejestrowany we wschodniej części Placu Kościuszki miał szerokość przeszło 11 m (młodsza faza), w zachodniej części ul. Kościelnej aż 16 m. Rów odkryty na Pl. Kościuszki był dwufazowy – młodsza faza zawierała materiał późnośredniowieczny, starsza wyłącznie 12 – 13 wieczny. Warto dodać, że ślady analogicznej fosy zarejestrował w czasie badań ratowniczych prowadzonych w 1993 roku J. Maciejczuk. Obserwowany na długości 11 m, w rejonie zachodniego skrzydła zespołu pojezuickiego rów, miał  szerokość 3 m i głębokość do 1, 5 m. Prawdopodobnie była to jedynie spągowa część obiektu, zasypanego jeszcze we wczesnym średniowieczu (rejestrowano materiał z 12 – 13 w.) i zniszczonego w momencie budowy barokowego klasztoru. Dodać należy, że przynajmniej w jednym miejscu, w północnej części Placu Kościuszki, do południowego skłonu fosy przylegały dodatkowe umocnienia w postaci drewniano – ziemnego wału. Obraz rozbudowanego i złożonego osadnictwa o policentrycznym charakterze, uzupełniały osady na Ruskiej Stronie, oraz w rejonie tzw. Góry Kramczewskiej. Elementy pierwszej z nich wraz z cmentarzyskiem szkieletowym, rozpoznano w latach 80. XX wieku podczas badań K. Bieńkowskiej.

Przekrój nawarstwień wypełniska fosy średniowiecznej w rejonie ulicy Jagiełły. Fosa w tym miejscu oddzielała wzgórze miejskie od katedralnego.

Kamienno – gliniana podwalina budynku z 12 – 13 wieku.

Próba rekonstrukcji przestrzennej miasta średniowiecznego (12-13 w.). Liniami falistymi zaznaczono zasięg cmentarzysk, szare pola to badane archeologicznie osady, pola o rozmytych krawędziach to osady rozpoznane badaniami powierzchniowymi, brązowe pole to gród.

W ogólnym zbiorze 8.078 fragmentów naczyń ceramicznych z okresu wczesnego średniowiecza, znakomitą część stanowią elementy naczyń określanych w literaturze jako typ drohiczyński. Charakteryzują się one zestandaryzowanymi formami (cylindryczne, niskie szyjki, wylewy ukształtowane w formie niemal prostopadłych do szyjki okapów, kubki wyposażone w stosunkowo rzadko spotykane w naczyniach wczesnośredniowiecznych z terenu Polski, niewielkie ucha) oraz ubogą ornamentyką złożoną z licznych, ciasnych i głęboko rytych poziomych rowków pokrywających niemal całą powierzchnię naczynia, poniżej wylewu. Ten typ naczyń jest spotykany powszechnie jedynie w Drohiczynie i jego bezpośrednim zapleczu osadniczym. Uznać go należy za produkcję miejscową. Towarzyszą im formy typowe dla ceramiki naczyniowej Mazowsza, w tym dość liczny komponent naczyń z cylindryczną szyjką.1 Prawdopodobnie także one były wytwarzane na miejscu. Najbardziej interesującym komponentem ceramicznym we wczesnośredniowiecznych nawarstwieniach w Drohiczynie jest niewielki zespół fragmentów amfor. Naczynia tego typu, służące do transportu oliwy lub wina trafiły tutaj zapewne jako opakowania na te produkty. W starszej literaturze sugerowano ich rodzimą, ruską genezę (tzw. korczagi kijowskie). W nowszych publikacjach rosyjskich i ukraińskich badaczy są traktowane jako importy bizantyjskie.

Wybór fragmentów naczyń ceramicznych – amfor, importowanych jako pojemniki na wino i oliwę z kręgu kultury bizantyjskiej.

Jednym ze szczególnie interesujących przedmiotów wczesnośredniowiecznych, była rogowa nasada, ukształtowana na wzór głowy drapieżnego ptaka. Ma ona wysokość 61 mm, średnica wylotu tulejki to 18 mm, zaś długość dzioba wynosi 25 mm. Powierzchnia przedmiotu jest zdobiona rytymi rozetkami złożonymi ze splecionych, przenikających się rytych kół, ukośnymi nacięciami i nakłuciami. Bezpośrednio nad tuleją znajduje się bordiura o szerokości 19 mm, zdobiona motywem plecionki z rytych kółek, ujętej potrójną dookolną linią poziomą. Analogiczne przedmioty spotyka się szeroko na obszarach wpływów kultur koczowniczych, głównie na Rusi, ale także w Skandynawii, na Węgrzech i w Polsce. Wykonywane były z różnych materiałów, głównie z kości, rogu lub metalu. Interpretowane są najczęściej jako zakończenie nahajek, służących do prowadzenia wierzchowca, według wschodniego, koczowniczego sposobu dosiadania. Ich datowanie mieści się w ramach od IX aż po wiek XIV. Egzemplarz znaleziony w Drohiczynie należy wstępnie datować na XII – XIII w.

Rogowy przedmiot, interpretowany na podstawie analogii, jako zakończenie nahajki. Element charakterystyczny dla kręgu kultury ruskiej i stepowej, wskazujący na koczowniczy sposób dosiadu konia (bez ostróg).

Drewniane trumny z cmentarzyska przy współczesnej cerkwi św. Mikołaja. Cmentarzysko to funkcjonowało od schyłku wczesnego średniowiecza (12-13 w.).

Szklane bransolety z Drohiczyna>>>

Miasto lokacyjne

Nie jest jasne gdzie wytyczono rynek miasta lokacyjnego, czy w ogóle zmieniono układ przestrzenny ośrodka w momencie lokacji. Pewnym świadectwem takiej akcji mogła być rejestrowana w wielu miejscach warstwa jasnej, spiaszczonej gliny, przykrywającej nawarstwienia wczesnośredniowieczne i położonej bezpośrednio pod poziomami z materiałem późnośredniowiecznym. Problem jest tym większy, że wiemy o dwóch akcjach lokacji Drohiczyna wspominanych wyżej, które dzielił okres niemal stulecia. Być może przemiany kształtu urbanistycznego ośrodka przyniosła dopiero druga akcja, która objęła, w przeciwieństwie do pierwszej, całość ośrodka. Zgodnie z przywilejem lokacyjnym z 1498 r. na rynku miejskim miały się w jej wyniku pojawić jatki, postrzygalnia sukna, łaźnia, topnia wosku, waga i ratusz.

Badania z 2006 r. oraz analiza planu miasta z 1789 r. (znanego z XIX wiecznego przerysu) sugerują, że najwcześniejszy rynek lokacyjny położony był w rejonie współczesnego rynku (Placu Kościuszki), był jednak od niego mniejszy. Zapewne dopiero w 18 wieku, w związku z budową zespołu klasztornego (od 1709 r.) i kolegium jezuitów (1746-51), dokonano reorganizacji przestrzeni miejskiej. Rynkowi miasta nadano dzisiejszy, wydłużony, trapezowaty kształt. Wytyczono także obecny przebieg ulicy Kościelnej, stanowiącej późnobarokową oś kompozycyjną, łączącą nowy, większy rynek z zespołem jezuickim. Pomimo opisanych inwestycji i budowy w zbliżonym czasie nowych, murowanych kościołów dla franciszkanów i benedyktynek oraz klasztoru bazylianów w południowo – wschodniej części rynku, Drohiczyn nie odzyskał już wcześniejszego znaczenia – był ośrodkiem zdecydowanie mniejszym, niż w okresie największego rozwoju w XII – XIII wieku.

Plan centrum Drohiczyna (ul. Jagiełły i Kościelna) z zaznaczonym przebiegiem wykopów i odkrytych obiektów nowożytnych (wraz z rekonstrukcją zarysu budynków). Obecność licznych budynków i innych pozostałości osadniczych w biegu dzisiejszej ulicy Kościelneh, wskazuje, że obecny jej przebieg jest efektem późnej akcji urbanistycznej, zapewne związanej z budową w XVIII wieku klasztoru jezuitów.

Plan reliktów drewnianego budynku nowożytnego (zachowana podłoga na legarach i słupy konstrukcji ścian). Budynek ten położony był w biegu dzisiejszej ul. Kościelnej.

Narożnik reliktu drewnianej piwnicy budynku nowożytnego, w konstrukcji sumikowo – łątkowej. Budynek ten położony był w biegu dzisiejszej ul. Kościelnej.

Relikt drewnianej piwnicy budynku nowożytnego w konstrukcji palisadowej. Budynek znajdował się w południowej części obecnego Placu Kościuszki.

Relikt podłogi piwnicy budynku drewnianego wyłożonej brukiem. Budynek znajdował się w południowej części obecnego Placu Kościuszki.

Bibliografia archeologiczna Drohiczyna (średniowiecze i okres nowożytny):

Andrzejewski A., Sikora J.
2006    Wstępne sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych przeprowadzonych w Drohiczynie w roku 2006, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, 2/2006, 101 – 111.
2009 Drohiczyn średniowieczny i nowożytny w świetle badań z roku 2006, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, t. 5, 153-195.
w druku    Street, Square and Cemetery in Medieval and Modern Drohiczyn, „Wratislavia Antiqua”.
w druku    Ratownicze badania archeologiczne w Drohiczynie nad Bugiem w roku 2006, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne”.
Auch M., Skrzyńska – Jankowska K.
2004    Szkliwione płytki posadzkowe z Góry Zamkowej w Drohiczynie, [in:] Hereditatem Cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, ed. Z. Kobyliński, Warszawa, 228 – 246.
Avenarius N. P.
1890    Drogiczin Nadbużanskij i ego drievnosti. Driewnosti severo – zapadnogo kraja, t. 1, cz. 1, St. Peterburg.
Miśkiewicz M.
1996    Wczesnośredniowieczna ceramika typu Drohiczyn, [in:] Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi – Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, ed. W. Nowakowski, Warszawa,183 – 187.
Musianowicz K.
1955    Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w r. 1954 w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 22, s. 332 – 345.
1956    Badania wykopaliskowe w r. 1955 w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 23, s. 169 – 176.
1957    Grodzisko i osada w Drohiczynie, pow. siemiatycki w świetle badań 1955 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 3, 190 – 195.
1957a    Wczesnośredniowieczny ośrodek handlowy w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 24, 285 – 299.
1961    Nowe materiały do kontaktów Drohiczyna nad Bugiem z Nowogrodem Wielkim, „Rocznik Białostocki”, t. 2, s. 423 – 433.
1969    Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 6, 7 – 228.
Musianowicz K., Miśkiewicz M., Walicka E.
1957    Wyniki badań prowadzonych w 1956 r. na osadzie podgrodowej w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 24, 337 – 350.
Musianowicz K., Walicka – Kempisty E.
1957    Prace wykopaliskowe w Drohiczynie pow. Siemiatycze w 1957 r., „Wiadomości Archeologiczne”, t. 24, 33 – 43.
Pawlata L.
1991    Wyniki badań nowo odkrytego cmentarzyska wczesnośredniowiecznego w Drohiczynie, woj. białostockie, „Rocznik Białostocki”, vol. 17, s. 111 – 126.
2006    Zabytki archeologiczne zgromadzone przez Towarzystwo Przyjaciół Drohiczyna w zbiorach Muzeum Regionalnego w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, woj. podlaskie, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, t. 2, 2006, s. 201 – 214.
Piotrowski A.
1991    Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na osadzie z XI – XIII w. w Drohiczynie, gm. loco, woj. białostockie (stanowisko I) w latach 1984-1985, „Rocznik Białostocki”, vol 17, 385 – 388.
1993    Sprawozdanie z prac archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku 1 w Drohiczynie, woj. białostockie, w latach 1987-1988, „Rocznik Białostocki”, vol 18, 416 – 421.
2004    Przyczynek do znajomości pisma we wczesnośredniowiecznym Drohiczynie, [in:] Hereditatem Cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, ed. Z. Kobyliński, Warszawa, 247 – 253.
Skrzyńska K.
2001    Najstarsze osadnictwo wczesnośredniowieczne Podlasia na przykładzie wybranych stanowisk, [w:] Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, red. B. Bryńczak, P. Urbańczyk, Siedlce, s. 169 – 204.

Reklama