Wyspa tajemnic. Badania wyspy na Jeziorze Ostrowite w 2021 r.

Badania archeologiczne zrealizowane nad Jeziorem Ostrowite w 2021 r. były kontynuacją prac podjętych już rok wcześniej w ramach umowy pomiędzy Uniwersytetem Łódzkim a Gminą Chojnice, opisanych tutaj. Gmina udostępniła ponownie teren badań, czyli wyspę na jeziorze oraz pracowników fizycznych, którzy walnie przyczynili się do sukcesu badań. Gmina współfinansuje także wykonanie analiz specjalistycznych, Uniwersytet zaś partycypuje w tych kosztach oraz udostępnia przede wszystkim zespół badawczy. W bieżącym roku, w badaniach uczestniczyli także studenci kierunku archeologia, którzy realizowali w Ostrowitem obowiązkowe ćwiczenia terenowe, objęte programem studiów.

W tegorocznych badaniach wzięła udział grupa studentów Uniwersytetu Łódzkiego. W zeszłym roku, z powodu zagrożenia epidemiologicznego ich udział był wstrzymany przez władze uczelni.

Podczas zeszłorocznych prac udało się zidentyfikować w centralnej części wyspy tajemniczą kamienną konstrukcję, która rozpoznana została w niewielkim wykopie, o wymiarach 3 x 3 m. Ponieważ jednak okazał się zbyt mały i nie udało się objąć nim całej konstrukcji, podjęto wówczas decyzję o zakończeniu prac w tej części stanowiska i kontynuacji ich w roku kolejnym. W bieżącym roku założyliśmy w tym rejonie znacznie większy wykop, o wymiarach 10 x 10 m, który pozwolił na pełne przebadanie tajemniczej struktury.

Pan wykopów z lat 1995-1996 nałożony na podkład Numerycznego Modelu Terenu z pomiarów ALS LiDAR. Kolorem niebieskim zaznaczone są wykopy z 2020, zaś czerwonym wykopy z 2021 r.

Oczyszczona powierzchnia gruntu w 2020 r. z widocznym skupiskiem kamieni. Czerwonym obramowaniem zaznaczono zasięg wykopu 5.

Wykop 5 w 2020 r. Widoczne to samo skupisko kamieni po zdjęciu ok. 20 cm nadkładu i oczyszczeniu.

Zdjęcie lotnicze wykopu 5 w trakcie eksploracji po powiększeniu w 2021. Widoczne to samo skupisko kamieni.

Skupisko kamienne z wykopu 5 po oczyszczeniu.

Okazało się, że jest to nasyp w przybliżeniu prostokątny, o wymiarach 1, 7 x 3, 6 m i wysokości około 40 cm, składający się z kilku poziomów kamieni eratycznych o różnych rozmiarach. Początkowo przypuszczaliśmy, że może być to relikt kamiennego fundamentu lub podwaliny okazałej budowli drewnianej, ale przeczy temu brak jakiegokolwiek spoiwa łączącego kamienia oraz obecność między nimi próchnicznego piasku oraz licznych fragmentów potłuczonych naczyń ceramicznych i kości zwierząt hodowlanych. Na wschód od tego kamiennego kopca zalegały trzy okazałe kamienie, z których przynajmniej jeden początkowo był postawiony pionowo (umieszczono go w tym miejscu jeszcze zanim rozpoczęto budowę kopca).

Sekwencja modeli fotogrametrycznych ilustrująca kolejne etapy eksploracji kamiennego kopca.

Jeden z dużych kamieni sfotografowany w pozycji pionowej.

Na zachód od kopca, na poziomie jego posadowienia odkryliśmy obszerną jamę o wymiarach 1,7 x 4,2 m, położoną równolegle do niego. W jej wypełnisku pozyskaliśmy dziesiątki kości, w tym czaszek, należących do bydła, koni i innych zwierząt. Pozycja stratygraficzna obu obiektów wskazuje na ich równoczasowe funkcjonowanie i prawdopodobnie stanowiły jeden zespół funkcjonalny.

Strop wypełniska jamy 81 z licznymi szczątkami zwierząt. Kolorem szarym zaznaczono zasięg skupiska kamieni.

Podobne kamienne kopce, o różnych rozmiarach, znane są z dość licznych stanowisk z okresu wczesnego średniowiecza. Odkrywano je na grodzisku w Bonikowie, na Górze Lecha w Gnieźnie, czy u podnóża Góry Świętego Wawrzyńca w Kałdusie. Zwykle towarzyszą im szczątki kostne zwierząt, a niekiedy także ziarna roślin użytkowych, w tym zbóż, czy np. czarnego bzu. Wśród archeologów trwa dyskusja dotycząca ich interpretacji, ale często zestawia się je z podobnymi kamiennymi obiektami znanymi z obszaru wczesnośredniowiecznej Skandynawii. Określane one są tam z hörgr, pojęciem znanym ze źródeł pisanych, m. in. z Eddy Poetyckiej i Prozaicznej oraz sag islandzkich, a także staroangielskiego poematu Beowulf. Oznacza ono świątynię, ale także o ołtarz, na którym składane są ofiary, w tym ofiary ze zwierząt. Niekiedy taki ołtarz bywa opisywany jako kamienny kopiec. Czy więc na wyspie Jeziora Ostrowite udało się odkryć pozostałość przedchrześcijańskich praktyk pogrzebowych? Zbyt wcześnie jest na odpowiedź na to pytanie. Pozyskane w trakcie badań próbki gleby zostaną poddane badaniom makroszczątków roślinnych, które powinny pokazać, czy deponowano tu także zboża. Odnalezione kości zostaną przekazane archeozoologowi, który nie tylko określi gatunki zwierząt, po których pozostały, ale także sposoby ich obróbki (m.in. obecność ewentualnych śladów ćwiartowania, obgryzania, nacinania czy gotowania). Wybrane próbki posłużą także do analiz radiowęglowych, co pozwoli na bardziej precyzyjne ustalenie datowania. Szczegółowo przeanalizowana zostanie także odnaleziona tutaj średniowieczna ceramika. Na obecnym etapie prac możemy jedynie ramowo określić chronologię funkcjonowania kamiennej konstrukcji i towarzyszącej jej jamy z kośćmi na XI – XII wiek. Mamy nadzieję, że specjalistyczne badania pozwolą na uzyskanie większej ilości danych, które pozwolą wyjaśnić nam tę zagadkę.

Relikt obiektu osadniczego ze śladem kamiennej podstawy, zapewne pieca, lub paleniska.

Fragment sierpa znalezionego w wypełnisko jamy 79.

Górny kamień żarna obrotowego.

Wykop 5 w trakcie prac wykopaliskowych.

Poza tajemniczą kamienną konstrukcją, w wykopie na kulminacji wyspy odsłoniliśmy liczne pozostałości jam o charakterze osadniczym, zarówno starszych od owej konstrukcji, jak i młodszych od niej. Są świadectwem zamieszkiwania w tym miejscu ludzi. Jamy powstawały między XI a XIII wiekiem. Jedna z nich jest starsza od pozostałych. Wypełniały ją połupane kamienie i fragmenty naczyń ceramicznych, które z dużą pewnością możemy datować na ok 800-600 r. p.n.e., a więc na wczesną epokę żelaza. Związana była z ludnością tzw. fazy wielkowiejskiej, stanowiącej wstęp do archeologicznej kultury pomorskiej. Warto tu przypomnieć, że bogate ślady osadnictwa ludności fazy wielkowiejskiej rejestrowane były wcześniej na wschodnim brzegu jeziora.

Przekrój jam 108 i 115, odpowiednio średniowiecznej (11-12 wiek) i z wczesnej epoki żelaza.

We wschodniej części wyspy, w miejscu gdzie wykonane w zeszłym roku pomiary geofizyczne wskazywały obecność zagadkowej anomalii, przebiegającej wzdłuż brzegu wyspy, postanowiliśmy założyć kolejny wykop, o rozmiarach 2 x 10 m. Jego celem było sprawdzenie owej anomalii metodą wykopaliskową.

Mapa anomalii magnetycznych z widoczną strefą zaburzeń pola magnetycznego wzdłuż linii brzegowej wyspy. Kolorem czerwonym zaznaczony jest wykop z 2021 r.

Okazało się, że w tym miejscu zarejestrowaliśmy obecność rowu o szerokości około 6 m i głębokości przekraczającej 1 m. Charakterystyka nawarstwień piaszczysto – mułkowych w spągu wypełniska tego rowu wskazuje, że przynajmniej okresowo napełniał się on wodą, co mogło mieć miejsce np. wskutek intensywnych opadów. Rów ten, jak należy sądzić z wyników badań geofizycznych, otaczał wyspę przynajmniej na odcinku ¼ jej obwodu, od strony wschodniej i południowej, a zapewne po prostu otaczał całą wyspę.

Ściana wykopu (profil archeologiczny) z układem warstw wypełniska rowu.

Jaki był cel wykopania takiego rowu w sytuacji, gdy kilka metrów dalej znajdował się już brzeg jeziora, a wyspa w całości była otoczona jego wodami? Tego nie wiemy. Mało prawdopodobne, aby miał pełnić funkcję fosy, tę rolę znacznie lepiej pełniły wody jeziora oblewające wyspę w sposób zupełnie naturalny. Być może więc cel jego wykopania nie był praktyczny, a miał coś wspólnego z symbolicznymi znaczeniami wyspy i jej domniemanym związkiem z przedchrześcijańskimi praktykami religijnymi? Rów ten został w pewnym momencie zapełniony piaskami próchnicznymi zawierającymi bardzo liczne fragmenty naczyń ceramicznych i kości, pochodzącymi zapewne z centralnej części wyspy, gdzie stwierdziliśmy obecność nawarstwień o takim charakterze. Oznacza to, że w jakimś momencie użytkowania wyspy, zapewne około 12 wieku, zmieniła się koncepcja jej wykorzystywania. W pewnym momencie, być może jeszcze w 12, lub w 13 wieku, w owo zasypisko wkopano obszerne jamy osadnicze.

Wyspa na Jeziorze Ostrowite w trakcie badań.

Podsumowując badania w 2021 r. należy podkreślić olbrzymie bogactwo pozyskanych źródeł ruchomych, czyli fragmentów ceramiki naczyniowej, kości oraz zabytków wydzielonych. Wśród tych ostatnich są zarówno monety srebrne, żelazne noże, fragment żelaznego sierpa, jak i górny kamień (tzw. biegun) okazałego żarna rotacyjnego. Pochodzą one z bogatych nawarstwień wskazujących na wielofazowe i bardzo intensywne osadnictwo na wyspie, które datować możemy wstępnie na okres pomiędzy XI a schyłkiem XIII wieku. Podkreślić natomiast należy brak wyraźnych śladów użytkowania wyspy w XIV wieku. Na taką aktywność wskazuje fakt datowania najmłodszego mostu na rok około 1300. Niestety nie potrafimy wskazać zwartych zespołów zabytkowych, które pozwalałyby na określenie charakteru osadnictwa w tym okresie. Wiązać z nim możemy jedynie pojedyncze zabytki (sprzączki i inne elementy pasów).

Reklama

Ostrowite 2020. Wstępne wyniki badań.

Rok 2020 dla wszystkich nas z pewnością nie był typowy. Jednych dotknął bardziej, innych mniej, ale bez wątpienia dla większości z nas, sprawy wyglądały inaczej, niż do tej pory. Nie inaczej było z badaniami archeologicznymi w Ostrowitem. Były inne, niż do tej pory.

Wszystko zaczęło się jeszcze zimą i wiosną 2020 r., kiedy to podpisaliśmy, jako Wydział Filozoficzno – Historyczny Uniwersytetu Łódzkiego, umowę z gminą Chojnice, której celem miało być przeprowadzenie badań archeologicznych na wyspie jeziora Ostrowite. Tak, na wyspie, która czekała na nas przez te wszystkie lata. Wyspie, od której zaczęła się poważna archeologia w tej okolicy. To tutaj, w 1967 r. Gerard Wilke przeprowadził pierwsze wykopaliska, zakładając trzy mikroskopijne wykopy sondażowe. Tutaj też wyeksplorowali wykop archeolodzy z ówczesnej Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, w 1993. Tutaj przeprowadzili dwuletnie rozpoznanie archeologiczne badacze z Instytutu Archeologii UMK w Toruniu w 1995 i 1996. Teraz pojawiła się możliwość przeprowadzenia tutaj pełnowymiarowych prac wykopaliskowych. W lutym i marcu rozpoczęła się akcja usuwania wybujałej roślinności na wyspie, by umożliwić jakiekolwiek dalsze działania.

Aż wybuchła się epidemia i zarządzono lockdown. Uniwersytet przeszedł w całości na pracę zdalną, odwołano ćwiczenia terenowe, co uczyniło niemożliwym przeprowadzenie badań w tradycyjny sposób, z udziałem studentów. Okazało się też, że nie jest możliwe zorganizowanie w czerwcu badań wykopaliskowych z udziałem uczniów Bednarskiej Szkoły Realnej, co od 2015 r. było zdarzeniem cyklicznym.

Okno dla przeprowadzenia badań otworzyło się w sierpniu. W warunkach covidowej odwilży restrykcji mogliśmy zacząć prace. Początkowo z udziałem wyłącznie pracowników zatrudnionych przez gminę Chojnice. Rozpoczęliśmy je od przygotowania terenu. Konieczne było usunięcie pokrzyw i zarośli, które zdążyły wyrosnąć od marca, kiedy to lockdown zatrzymał prace nad oczyszczaniem.

Na wyspę trzeba się jakoś dostać. Każdego ranka konieczna była wyprawa łodzią.

Prace początkowo polegały głównie na koszeniu, sprzątaniu zielska, przygotowywaniu terenu.

Musieliśmy odłożyć łopaty i kielnie na rzecz zupełnie innych narzędzi.

Przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych chcieliśmy mieć lepsze rozeznanie w tym, czego możemy się spodziewać. Oprócz lektury dokumentacji i publikacji z poprzednich prac, zwłaszcza kolegów z Torunia (z lat 1995-1996), uznaliśmy za konieczne przeprowadzenie rozpoznania geofizycznego. W tej materii, jak zwykle, pomógł nam Piotr Wroniecki.

Pomiary magnetyczne na oczyszczonym fragmencie wyspy – była to około 1/4 jej powierzchni.

Tak wyglądał ten oczyszczony fragment z powietrza.

Wyniki badań magnetycznych i wyniki prac z 1995-1996, które sugerowały istnienie pozostałości sporej budowli oraz chęć bardziej precyzyjnego namierzenia wykopów naszych poprzedników, zadecydowały o położeniu naszych wykopów w centralnej części wyniesienia wyspy:

Zgeoreferowany plan wykopów z lat 1995-1996 z naniesionymi naszymi wykopami (czerwone krawędzie). Widoczne są też korekty położenia archiwalnych wykopów naniesione na podstawie zarejestrowanych śladów.

Ta sama sytuacja na podkładzie Numerycznego Modelu Terenu. Nasze wykopy zaznaczone na czerwono.

Badania na wyspie.

Badania na wyspie.

W trakcie badań udało się rozpoznać zasypiska wykopów z lat 1995-1996, dzięki czemu możliwe było precyzyjne określenie ich położenia i drobne korekty z wykorzystaniem urządzeń RTK, które nie były dostępne dla naszych poprzedników. Rozpoznaliśmy też tajemnicze rozsypiska kamienne, w których początkowo domyślaliśmy się podwalin pod naziemne budynki drewniane. Niestety, ten domysł nie znalazł potwierdzenia. Rozsypiska okazały się znacznie bardziej amorficzne, niż to się wydawało na podstawie wyników prac geofizycznych i planu z lat 90. XX wieku. W jednym przypadku okazało się, że skupisko kamieni przykrywa po prostu strop jamy. Natura pozostałych nie została wyjaśniona, choć wszystko wskazuje na to, że były efektem destrukcji jakiejś konstrukcji.

Ortofotoplany wykopów archeologicznych z 2020, z zaznaczonymi zarysami starszych wykopów i skupiskami kamieni.

Ortofotoplan na poziomie calca (czyli warstwy podłoża geologicznego, nienaruszonego przez człowieka). Widoczne zagłębione w podłoże jamy.

Szczególnie interesująca okazała się jedna z jam, najobszerniejsza, położona w północnej części wykopu. Prawdopodobnie był to relikt zagłębionej w podłoże części domostwa, wypełniony bogatym materiałem archeozoologicznym (głównie kośćmi pozostałymi po konsumpcji), fragmentami ceramiki naczyniowej, ale także przedmiotami metalowymi, jak gwoździe, noże, a nawet denar krzyżowy z XI wieku.

Eksploracja domniemanej pozostałości domostwa.

Kamienie i kości w wypełnisku obiektu.

W trakcie wykopalisk podjęliśmy współpracę z detektorystami ze Stowarzyszenia Rozwoju Sołectwa Raciąż. Prowadzili oni rozpoznanie zarówno na wyspie, jak i na wschodnim brzegu jeziora, na obszarze stanowiska 2. Wszystkie znaleziska były namierzane i inwentaryzowane, dzięki czemu możliwa będzie ich dalsza analiza przestrzenna, chronologiczna, typologiczna i funkcjonalna.

Wśród znalezisk przeważały żelazne gwoździe oraz noże (i ich fragmenty). Zdarzały się jednak bardziej interesujące znaleziska, jak ten grocik strzały.

Albo ostroga krzesełkowata z okresu rzymskiego.

Jednym z najbardziej tajemniczych obiektów, które udało się znaleźć na wyspie było duże skupisko kamieni. Widoczne było już na powierzchni, po oczyszczeniu z bujnej roślinności.

Pytanie, które zadawaliśmy sobie od początku brzmiało: czy mamy do czynienia z obiektem średniowiecznym, czy może to po prostu pryzma kamieni, zebranych np. podczas poprzednich badań na wyspie.

Po wstępnym oczyszczeniu wyglądało to tak. Pomiędzy kamieniami zalegały znaczne ilości fragmentów ceramiki naczyniowej, bez wyjątku średniowiecznej (wstępnie można ją odnosić do 2 połowy XI – XII wieku) oraz kości.

Wokół pryzmy kamieni otworzyliśmy wykop 3 x 3 m. Ponieważ jednak pryzma sięgała znacznie głębiej, a w wykopie odsłoniliśmy jedynie fragment tej konstrukcji, zdecydowaliśmy się przerwać dalszą eksplorację tego obiektu. Całość zadokumentowaliśmy i zabezpieczyliśmy, by kontynuować pracę w kolejnym roku. Chęć kontynuacji badań na wyspie wyrażają zarówno władze gminy Chojnice, jak i nasza ekspedycja. Będzie to okazja do lepszego zrozumienia, czym jest owa tajemnicza konstrukcja.

Równolegle z pracami na wyspie, przez 2 tygodnie, prowadziliśmy wykopaliska na wschodnim brzegu jeziora, na obszarze stanowiska 2, gdzie koncentrowały się nasze badania w poprzednich latach. W badaniach uczestniczyli uczniowie i nauczyciele Bednarskiej Szkoły Realnej. Pandemia nie pozwoliła na realizację dorocznego programu „Archeo” w czerwcu, jak to się odbywało zwykle. Okazało się to jednak być możliwe we wrześniu. Nasze wykopy zaplanowaliśmy w nawiązaniu do wykopu z poprzedniego roku, w którym znaleźliśmy nieznane do tej pory skupisko trzech grobów i otaczających je jam, zawierających m.in. kości koni i bydła. Więcej na ten temat w tym wpisie.

Widok 3D Numerycznego Modelu Terenu w rejonie stanowisk 1-3 w Ostrowitem. Zaznaczone są wykopy archeologiczne. Białe – wykopy z lat 2008-2019, różowe kontury – wykopy z lat 2000-2007. Czerwonym kolorem zaznaczone wykopy z 2020 r.

Czerwonym kolorem zaznaczone są wykopy z 2020. Biały jest wykop z 2019 r. Czarne plamy, to odkryte groby szkieletowe.

Plan wykopów i grobów szkieletowych z XI-XIII wieku na stanowisku 2 w Ostrowitem. Numerem 1 oznaczono skupisko pochówków badane w 1994 oraz w latach 2008-2018. Numer 2 – wykop archeologiczny z 2019 r., jałowy pod względem grobów. Numer 3 południowe skupisko grobów badane w latach 2019-2020. Numer 4 – wykop, w którym odkryliśmy grób z misą brązową, o czym mowa będzie jeszcze poniżej.

Wykop na stanowisku 2.

Wykopy na stanowisku 2.

Wykopy nie przyniosły rozpoznania kolejnych pochówków. Jeden z nich w całości był wypełniony zasypiskiem rowu melioracyjnego z lat 80. XX wieku. W drugim udało się zarejestrować kilka wczesnośredniowiecznych obiektów.

Prace na stanowisku 2. Podczyszczanie powierzchni do dokumentacji.

Prace na stanowisku 2. Przesiewanie zasypisk obiektów archeologicznych.

Prace na stanowisku 2. Mnóstwo roboty, przy oczyszczaniu powierzchni wykopu, po której okazało się, że niemal w całości zawiera zasypisko rowu melioracyjnego z lat 80. XX wieku.

Dość przypadkowo, poza zaplanowanymi wykopami, w trakcie rozpoznania z użyciem wykrywaczy metalu, odkryliśmy fragment krawędzi średniowiecznej misy brązowej. W tym miejscu otworzyliśmy niewielką odkrywkę, w której znaleźliśmy dalsze pozostałości tego pojemnika.

Krawędź brązowej misy wczesnośredniowiecznej. Ponieważ tego rodzaju misy zwykle nie leżą w obiektach archeologicznych w takiej pozycji i w takim, niemal kompletnym stanie, od razu przypuszczaliśmy, że misa jest częścią pochówka.Na jej miejscu otworzyliśmy większy wykop.

W wykopie, zgodnie z przewidywaniami, znaleźliśmy grób. Pochowano w nim mężczyznę, wraz z misą i żelaznym nożem, z pochewką ozdobioną okuciami z brązu.

Grób ten jest już trzecim pochówkiem z misą brązową pochodzącym z Ostrowitego. Pierwszy został wyorany przez właściciela pola w 2007 r. Dostarczył on wówczas fragmenty misy, wraz ze szczątkami naczynia drewnianego (?) oraz kabłączkami skroniowymi do Stacji Archeologicznej w Białych Błotach. Przeprowadzono we wskazanym miejscu badania ratownicze, odkrywając pustą już jamę, najpewniej grobową. Drugi przebadaliśmy w 2010 r. (wpis na ten temat). Warto też dodać, że fragmenty mis brązowych były znajdowane na terenie całego stanowiska 2, a w trakcie badań podwodnych, prowadzonych przez archeologów toruńskich, znaleziona została zdobiona misa brązowa przy reliktach drewnianego mostu. Takie nagromadzenie zbytkownych przedmiotów, ściśle związanych z ówczesnymi elitami, wskazuje na znaczenie kompleksu osadniczego w Ostrowitem.

Choć znaleźliśmy tylko jeden pochówek, wszystko wskazuje na to, że w tym rejonie mamy do czynienia z odrębnym skupiskiem grobów, a może wręcz z odrębnym cmentarzyskiem, oddalonym o ok. 100 m od badanego w poprzednich latach. Łącznie rozpoznaliśmy w tej części stanowiska 4 groby: bogato wyposażony pochówek kobiecy, z paciorkiem bursztynowym, na którym wyryto symbol krzyża, dwa pochówki dziecięce oraz grób mężczyzny pochowanego z misą brązową. W trzech grobach znaleźliśmy noże, w pochewkach z okuciami ze stopu miedzi. Wygląda na to, że mamy do czynienia z miejscem pochówku osób należących do wyższych warstw społeczeństwa średniowiecznego Ostrowitego w XI-XII w. Odkrycie tego miejsca uświadamia nam, że pomimo wieloletnich badań wykopaliskowych, pomimo pokrycia terenu pomiarami geofizycznymi o powierzchni ponad 20 ha (jedno z najszerzej przebadanych tymi metodami stanowisk w kraju), nadal wielu rzeczy nie wiemy o tym kompleksie osadniczym.

Podziękowania:

Dziękujemy: władzom gminy Chojnice, z wójtem Zbigniewem Szczepańskim, za pomoc w organizacji badań w 2020 r.; mieszkańcom gminy, którzy wzięli udział w akcji oczyszczania wyspy oraz w pracach wykopaliskowych; uczniom oraz nauczycielom Bednarskiej Szkoły Realnej, wolontariuszom oraz wszystkim, dzięki którym badania były możliwe. Ja osobiście dziękuję wszystkim Przyjaciołom, którzy pomogli zakwaterować mnie i moją rodzinę, w trakcie tych prac.

Badania w Ostrowitem. Sierpień – wrzesień 2019.

Ciąg dalszy relacji z tegorocznych badań archeologicznych w Ostrowitem. Pierwsza część dotyczyła badań zrealizowanych w czerwcu, z udziałem uczniów Bednarskiej Szkoły Realnej. Po kilkumiesięcznej przerwie badania wznowiliśmy z udziałem studentów archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, którzy odbywali tutaj ćwiczenia terenowe i praktyki zawodowe, przewidziane programem studiów. Na tym etapie realizowaliśmy dwa cele:

• Pierwszy wynikał z postępów prac czerwcowych. By uniknąć ponownego zasypywania i odkopywania wykopu w kolejnym roku, co mogłoby niekorzystnie odbić się na stanie zachowania struktur archeologicznych, zdecydowaliśmy się dokończyć eksplorację.
• Drugi był kontynuacją badań z poprzednich lat, zmierzających do pełnego rozpoznania cmentarzyska, stale niszczonego podczas prac polowych oraz lepszego zrozumienia przestrzeni całego kompleksu osadniczego nad jeziorem Ostrowite, szczególnie w jego średniowiecznej fazie.

Neolityczne struktury, które początkowo wydawały się być jednym, rozległym obiektem, który roboczo interpretowaliśmy jako gliniankę, okazały się być pozostałością po trzech jamach. Jamy wykopywano, a później zasypywano śmieciami i pozostałościami po zniszczonych budynkach (fragmenty spalonego drewna, polepa, czyli przepalona glina). Kolejne jamy wkopywano częściowo we wcześniej zasypane, starsze obiekty.

W wypełniskach znajdowaliśmy spore ilości fragmentów naczyń ceramicznych, fragmenty krzemienne (narzędzia i odpady produkcyjne) oraz fragmenty kamieni żarnowych.

Pobieranie próbek do datowań radiowęglowych oraz innych analiz specjalistycznych. Mamy nadzieję na precyzyjne wydatowanie tego unikalnego zespołu.

Wykonywanie dokumentacji w wersji cyfrowej. Dokumentacja była zdublowana. Obok tradycyjnej – rysunkowej prowadziliśmy konsekwentnie dokumentację cyfrową. Kolejne odsłaniane elementy dokumentowaliśmy fotogrametrycznie oraz opisywaliśmy za pomocą tabletu. W przypadkach, w których zastosowanie dokumentacji fotogrametrycznej było nieuzasadnione lub niemożliwe do wykonania (np. w przypadku niewielkich jam posłupowych), po raz pierwszy zdecydowaliśmy się na wykonywanie polowych rysunków dokumentacyjnych bezpośrednio w tablecie, za pomocą rysika. Do tej pory wykonywane były wyłącznie tradycyjne rysunki na papierze milimetrowym, które dopiero później digitalizowaliśmy. Rysunki wektorowe, po niewielkich poprawkach w komputerze mogą być dowolnie skalowane i nadają się właściwie od razu do publikacji. To znacząco skraca cały nasz dokumentacyjny „ciąg technologiczny”.

Punktem wyjścia dla badań cmentarzyska średniowiecznego były wyniki ratowniczej akcji z października zeszłego roku. Przypadkowe odkrycie fragmentów ludzkiej czaszki doprowadziło wówczas do odkrycia interesującego pochówka, roboczo wydatowanego przez nas na XI-XII wiek.

W grobie tym znaleźliśmy wówczas jedyny do tej pory przedmiot związany z kultem chrześcijańskim, czyli duży, wiaderkowaty paciorek – zawieszkę, z symbolem krzyża:

W tym roku postanowiliśmy rozpoznać bezpośredni kontekst tego znaleziska, które położone było ponad 100 m na południe od rozpoznanych do tej pory grobów średniowiecznych. Interesowało nas, czy mamy do czynienia z odosobnionym, pojedynczym grobem, czy też większym skupiskiem pochówków. By odpowiedzieć na to pytanie, otworzyliśmy większy wykop, o wymiarach 10 x 10 m.

Grób 77 zaznaczony na planie stanowiska czerwoną strzałką na tle nowego wykopu. Odcieniami niebieskiego zaznaczone są wykopy z lat 2008-2018.

Usuwanie współczesnej próchnicy ornej w nowym wykopie.

I rzut oka na wykop z góry.

W wykopie udało się odkryć jeszcze dwa kolejne groby szkieletowe, które wstępnie możemy odnosić do XI-XII wieku. Niestety oba były zachowane bardzo słabo.

Jeden z odkrytych grobów, który otrzymał numer 78.

Model 3D kolejnego grobu, numer 79. Ten grób zawierał wyposażenie: nóż w pochewce oraz elementy okuć rzemienia, może pasa.

Przedmioty te były bardzo słabo zachowane i wymagają interwencji doświadczonego konserwatora. Pomimo to, już teraz możemy pokusić się o ich rekonstrukcję:

To roboczy rysunek wykonany w telefonie, tuż po odsłonięciu tych przedmiotów. Wkrótce później wiedzieliśmy już, że były trzy nity spajające skórzaną pochewkę, nie zaś dwa, jak na rysunku.

Nie mniej ciekawe niż groby, były rozległe jamy, rozmieszczone wokół grobu 77. Zawierały one duże ilości, chaotycznie rozrzuconych kości dużych ssaków, w tym bez wątpienia, kości konia (lub koni).

Model fotogrametryczny w programie Agisoft Metashape (dawniej: Photoscan) skupiska kości w jednej z jam.

Czaszka konia, w innej jamie.

Jamy mają najpewniej średniowieczną chronologię, bliską chronologii grobu. Czy były z nim związane? Jest to bardzo prawdopodobne, zwłaszcza że w jamie grobu 77, obok kości ludzkich znalazły się także fragmenty kości dużego ssaka (zapewne konia). Problem wymaga dalszych analiz, w tym radiowęglowych.

Oprócz kości dużych ssaków, w jamach zalegały fragmenty naczyń ceramicznych oraz żelazna ostroga.

Fragment kabłąka jest ułamany. Bodziec graniasty i bardzo masywny. Ten typ ostrogi był używany między XI a XIII wiekiem. Jest to pierwsze znalezisko ostrogi w Ostrowitem. Warto pamiętać, że to nie były w średniowieczu przedmioty powszechnie używane.

Odkrycie kolejnych grobów dość jednoznacznie wskazuje, że grób 77 nie był odosobnionym pochówkiem. Był częścią większego skupiska grobów, znajdującego się w odległości ponad 100 m na południe, od pochówków badanych w latach 2008-2018. Oznacza to, że:

• Mamy do czynienia z bardzo dużym cmentarzyskiem, rozciągającym się na osi S-N, na długości co najmniej 180 m.
• Lub też, mamy do czynienia z dwoma odrębnymi skupiskami grobów (dwoma cmentarzyskami).

Aby ten dylemat rozstrzygnąć założyliśmy jeszcze jeden wykop, mniej więcej w połowie odległości między skupiskiem badanym w poprzednich latach, a wykopem z 2019 r. Sondaż miał wymiary 3 x 10 m.

Na zdjęciu oba tegoroczne wykopy z lotu drona…

W sondażu nie natrafiliśmy na żadne groby. Biorąc pod uwagę kontekst przestrzenny całego kompleksu osadniczego, wydaje się, że rzeczywiście mamy tu do czynienia z dwoma oddzielnymi skupiskami grobów. Jeśli tak jest, to rodzi kolejne pytania: czy są sobie współczesne? Wygląda na to, że tak. Dlaczego zdecydowano się na takie rozwiązanie przestrzeni? Czy istniały jakieś uwarunkowania społeczne, które determinowały składanie zmarłych na jednym lub drugim cmentarzu? Po 11 latach badań okazuje się, że nadal nasza wiedza o zespole osadniczym w Ostrowitem jest szczątkowa.

Poza pracami wykopaliskowymi, w 2019 r. przeprowadziliśmy jeszcze prace nieinwazyjne. Piotr Wroniecki wykonał próbne pomiary georadarowe. To już trzecia, zastosowana na naszym stanowisku metoda prospekcji geofizycznej, obok magnetycznej i elektrooporowej. Wyniki okazały się całkiem interesujące, choć raczej niejednoznaczne.

Prace zakończyliśmy w połowie września. Wielkie podziękowania należą się tu wszystkim studentom i wolontariuszom, szczególnie zaś Kasi i Januszowi oraz Łukaszowi. Dzięki Wam popchnęliśmy ten wózek nauki!

Badania realizowane w ramach grantu NCN „Ku początkom chrześcijaństwa na Pomorzu Wschodnim. Średniowieczny zespół osadniczy w Ostrowitem w świetle badań interdyscyplinarnych.” (UMO-2015/19/B/HS3/02124)

Badania w Ostrowitem, w czerwcu 2019

Wiem, że wielu z czytelników bloga tęskni za bardziej regularnymi wpisami na blogu. Wiele osób komunikowało mi to osobiście, przy różnego rodzaju okazjach. Prawdą jest, że nieco zaniedbałem to miejsce i tylko w niewielkim stopniu rekompensuję to wpisami na Twitterze. Nie obiecuję, że się poprawię. Bardzo bym chciał, ale nie wiem, czy dam radę. Nie wiem też jak to się dzieje, ale czas, którym dysponuję, kurczy się niemiłosiernie. Z dnia na dzień, z miesiąca na miesiąc, mam go coraz mniej. Wybaczcie… Obiecuję na pewno opublikować tu krótkie, ilustrowane zdjęciami raporty z badań w Ostrowitem. Niniejszy, poświęcony będzie pierwszemu etapowi badań zrealizowanemu w czerwcu. Kolejny, badaniom jakie kontynuowaliśmy w sierpniu i wrześniu.

Czerwcowy etap badań wykopaliskowych w Ostrowitem realizowany był z udziałem uczniów warszawskiej Bednarskiej Szkoły Realnej, co od kilku lat jest już działaniem rutynowym. Uczniowie pierwszych klas realizują tutaj program nazywany Archeo, w trakcie którego obok licznych aktywności związanych z poznawaniem przyrody i kultury w rejonie Ostrowitego, biorą udział w pełnowymiarowych badaniach wykopaliskowych.

Tegoroczny wykop otworzyliśmy w miejscu wykopu z poprzedniego roku, tam gdzie zarejestrowany był rozległy obiekt neolityczny.

Prace rozpoczęły się od odkopania folii, którą przykryta była powierzchnia wykopu w 2018 r., by zabezpieczyć pozostawione wówczas pradziejowe nawarstwienia. W 2018 r. rozpoczęliśmy bowiem eksplorację obiektu. Ponieważ nie udało się jej wówczas zakończyć, przykryliśmy go grubą folią i zasypaliśmy.

Odkopywanie zabezpieczonej folią powierzchni wykopu z 2018 r.

Nad wykopem rozłożyliśmy namiot, doprowadzony do użytku, po zeszłorocznej destrukcji. Pomógł nam znosić ekstremalnie wysokie, jak na czerwiec, temperatury.

Powierzchnia wykopu po zdjęciu folii i oczyszczeniu wykopu. Ciemne plamy to całkiem świeże wypełniska średniowiecznych jam, które wyeksplorowaliśmy w poprzednich sezonach, i które musieliśmy później zasypać. W centrum rozległy obiekt neolityczny, podzielony na 6 mniejszych działek, w których prowadziliśmy eksplorację. Rozdzielone są one tzw. murkami profilowymi – ziemnymi świadkami, na których możemy obserwować układ nawarstwień i które służą później w procesie ich dokumentacji.

W trakcie dalszej pracy okazało się, że nie mamy do czynienia z jednym, dużym obiektem, ale trzema jamami, które wkopane były tuż obok siebie, w różnym czasie.

Praca w wykopie. To był wyjątkowo upalny czerwiec i obecność namiotu okazała się zbawienna.

Eksplorując neolityczne nawarstwienia zastosowaliśmy metodę, jakiej do tej pory nie wykorzystywaliśmy w Ostrowitem. Zazwyczaj przyporządkowujemy znajdowane przedmioty do kolejnych jednostek stratygraficznych. Tym razem, dodatkowo, były one trójwymiarowo namierzane za pomocą GPS, a później tachimetru. Otrzymywały indywidualny kod i były pakowane do torebek.

W efekcie otrzymywaliśmy trójwymiarową chmurę punktów, stanowiącą odwzorowanie rozmieszczenia zabytkowych przedmiotów w nawarstwieniach obiektów neolitycznych.

Dodatkowo cała ziemia wybierana z tych nawarstwień była przesiewana, by wybrać przedmioty, które mogły być przeoczone przez eksploratorów.

A znaleziska nasze były niezwykle bogate. To setki fragmentów neolitycznych naczyń.

Niekiedy tworzących efektowne skupiska.

Pięknie zdobione fragmenty, typowe dla Kultury Ceramiki Wstęgowej Rytej – najstarszej polskiej kultury neolitycznej. Jej przedstawiciele byli pierwszymi mieszkańcami ziem dzisiejszej Polski, którzy znali metody uprawy ziemi, hodowli oraz produkcji ceramiki naczyniowej. Jako pierwsi budowali także względnie stałe osady, na których wznosili okazałe domostwa, o długości nawet do ok. 40 m. Przybyli na obszar dzisiejszej Polski z południa, ponad 7000 lat temu, osiedlając się początkowo głównie na obszarze Małopolski.

Oprócz fragmentów naczyń odkryliśmy także liczne przedmioty wykonane z krzemienia: narzędzia, ich fragmenty, ale także odpady związane z ich produkcją. Co ciekawe, dominowały wśród nich przedmioty wykonane z tzw. krzemienia czekoladowego, wydobywanego setki kilometrów na południe, w rejonie Gór Świętokrzyskich. Ich obecność poświadcza funkcjonowanie we wczesnym neolicie dalekodystansowego handlu.

 

Wstępnie zrekonstruowane (sklejone) fragmenty neolitycznych naczyń z Ostrowitego.

Odkrycie w Ostrowitem ma spore znaczenie. Jest to pierwsza osada Kultury Ceramiki Wstęgowej Rytej w tej części Pomorza, jedno z najbardziej na północ wysuniętych stanowisk tego ugrupowania. Planowane datowania radiowęglowe pozwolą bez wątpienia lepiej zrozumieć proces ekspansji ludności neolitycznej na te tereny.

Badań neolitycznych obiektów nie udało się zakończyć w czerwcu. Powróciliśmy do nich wraz ze studentami łódzkiej archeologii w sierpniu, ale to będzie tematem kolejnego wpisu.

Oprócz tego, że badania stanowiły część programu Archeo, były też elementem realizacji grantu NCN „Ku początkom chrześcijaństwa na Pomorzu Wschodnim. Średniowieczny zespół osadniczy w Ostrowitem w świetle badań interdyscyplinarnych.” (UMO-2015/19/B/HS3/02124)

Zimbabwe 2018

W zeszłym roku pisałem o tym, że w Zimbabwe jest bez zmian. Dzisiaj, rok po przewrocie wojskowym, pół roku po wyborach i zmianie prezydenta, mogę spokojnie powiedzieć, że zmiany są. Niestety nie są to zmiany na lepsze. Upadająca gospodarka kraju upada jeszcze szybciej i niemal na każdym kroku widać znamiona kryzysu. Od zeszłego roku ceny wzrosły. Na niektóre towary dwu – trzykrotnie. Półki sklepowe wydają się nadal pełne, jednak widać wyraźnie, że asortyment towarów jest mniejszy niż jeszcze rok temu. Banki nadal oblegane są każdego ranka przez ludzi pragnących wypłacić pieniądze, jednak wypłacać można tylko ograniczoną ilość. Na rynku nie ma wystarczającej ilości pieniądza, więc rząd emituje bondy – odpowiednik bonów Narodowego Banku Polskiego, które niektórzy z nas pamiętają z PRL. O ile jednak w zeszłym roku przelicznik między bondem a dolarem wynosił 1 do 1, to obecnie jest to 3,5 do 1. Oczywiście na czarnym rynku. W sklepie gdy zapłacicie dolarami, wydadzą wam w bondach, których nigdzie poza Zimbabwe nie wymienicie. Na stacjach benzynowych są gigantyczne kolejki, które znów możemy pamiętać ze schyłku PRL. Pod warunkiem, że w ogóle jest paliwo. Niekiedy zdobycie go wymaga przejechania dziesiątków kilometrów i stania wiele godzin w kolejkach. To oczywiście rodzi zjawisko czarnego rynku, na którym można nabyć paliwo po cenach dwukrotnie wyższych niż na stacjach benzynowych. W Harare odbywają się protesty. Chyba tylko anielska cierpliwość i w gruncie rzeczy pokojowe usposobienie mieszkańców powoduje, że nie zamieniły się jeszcze w rozruchy.

Targ pod Mutare, stolicą prowincji Manicaland.

Popularna w całej Arfyce przekąska – grillowana kukurydza, sprzedawana na targu.

Kukurydzę podaje się zawiniętą w liście, posypaną solą.

Dość popularne są robaki mopani, larwy motyli, jadane w całej południowej Afryce. Szczerze mówiąc, mi nie smakowały ale co kto lubi.

Ręcznie lepione naczynia gliniane. To jest prawdziwe afrykańskie rękodzieło, w przeciwieństwie do figurek sprzedawanych na straganach dla turystów, które niekiedy sprowadzane są z Azji.

Na samych straganach nie widać specjalnie kryzysu, choć sprzedających jest więcej niż klientów.

Mężczyzna ze zdjęcia zaczepił mnie bym zrobił mu zdjęcie z żoną. Żona, w stylowej, futrzanej czapce przywodzącej na myśl raczej wschodnią Europę nie zaś południe Afryki, zawstydziła się i odwróciła. Facet z szerokim uśmiechem na ustach przytulił ją, bym mógł zrobić zdjęcie. Cała sytuacja wydała mi się wzruszająca…

Dzieciaki w Zimbabwe (i właściwie całej Afryce) noszone są właściwie zawsze na plecach. Dziewczynki od bardzo młodego wieku są w tym wprawiane, nosząc swoje rodzeństwo. Zawsze fascynuje mnie, że te dzieciaki na plecach kompletnie nie przeszkadzają kobietom w ich codziennych zajęciach. A do tego prawie wcale nie płaczą…

Starsze dzieciaki są zawsze chętne do pozowania.

Tradycyjne domy, kryte trzcinową strzechą są podstawową formą budownictwa na wsi. Dodajmy jeszcze brak prądu, brak bieżącej wody i toalety z dziurą w podłodze. Nie dla każdego umycie rąk pod kranem we własnej łazience jest oczywistością.

Domy budowane są z cegły wypalanej lokalnie, w piecach kopcowych.

I tak najbardziej lubię te okrągłe domy…

Łazienka jest na zewnątrz. Niekiedy w tym celu wykorzystywane są toalety – gdy potrzebna jest większa intymność.

Zdobycie wody jest nieco bardziej skomplikowane niż u nas. Zamiast odkręcenia kurka w łazience, potrzeba nieco pracy przy studni.

Domy bywają oddalone od studni na znaczną odległość. Zdobycie wody jest więc niekiedy całą wyprawą, która wymaga zabezpieczenia odpowiednich środków transportu.

Jest przy studni także miejsce dla zwierzaków.

Najwięcej można tu spotkać dzieciaków.

Ich kreatywność w wykorzystywaniu różnych materiałów, głównie opakowań i butelek, w tworzeniu zabawek, nieustannie mnie zdumiewa.

Zawsze chętnie pozują.

c.d.n.

Polska – Afryka

Więcej już wkrótce…

Początki chrześcijaństwa na Pomorzu. Ostrowite.

„Ku początkom chrześcijaństwa na Pomorzu Wschodnim. Średniowieczny zespół osadniczy w Ostrowitem w świetle badań interdyscyplinarnych.” to tytuł grantu realizowanego przez nas (czyli Instytut Archeologii, Wydział Filozoficzno-Historyczny Uniwersytetu Łódzkiego) i finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Program trwa już 2 lata. W jego ramach udało się zrobić sporo nowych analiz i datowań. Dzięki nim mogliśmy np. opublikować ostatnio artykuł z datowaniami radiowęglowymi osadnictwa z okresu rzymskiego w Ostrowitem, które stanowi kontekst dla osadnictwa wczesnośredniowiecznego.

Do tej pory nie odnaleźliśmy jednak jednoznacznych śladów chrześcijaństwa. O tym, że mieszkańcy Ostrowitego przyswoili sobie pewne chrześcijańskie przekonania świadczy samo cmentarzysko średniowieczne, które od lat badamy. Szkieletowe groby, układ przestrzenny, orientacja większości grobów na osi wschód-zachód, czy charakterystyczne ułożenie kończyn niektórych szkieletów: skrzyżowanie dolnych lub układanie górnych na miednicy, to cechy wczesnośredniowiecznego, chrześcijańskiego obrządku pogrzebowego. Nie były one praktykowane w okresie poprzedzającym chrystianizację. Brakowało nam jednak kropki na „i” – znaleziska, które jednoznacznie wskazywałoby na akceptację systemu pojęć i wartości chrześcijańskich.

Z początkiem października zakończyliśmy tegoroczne badania w Ostrowitem. Pogoda dawała się nam już we znaki, było chłodno, wiał bardzo silny wiatr i coraz częściej padało. Zakończenie wykopalisk powitaliśmy z uczuciem ulgi.

Jakiś czas później Łukasz Trzciński poinformował mnie o przypadkowym znalezieniu fragmentów czaszki na polu, na którym znajduje się stanowisko archeologiczne w Ostrowitem. Czaszka oznacza z dużym prawdopodobieństwem grób szkieletowy. Chcąc zapobiec zniszczeniu tego grobu w trakcie prac polowych ustaliliśmy, że konieczne będzie przeprowadzenie prac ratowniczych.

Badania odbywały się w mocno jesiennych okolicznościach przyrody, niskiej temperaturze i silnym wietrze. Wzięliśmy w nich udział tylko my dwa (czyli Łukasz i ja), choć pewną pomoc okazał nam właściciel gruntu.

Bardzo szybko odsłoniliśmy zarysy czaszki, bez wątpienia ludzkiej. Znalezisko podniosło morale – wyprawa miała sens. Przejazd pod Chojnice to w końcu około 300 km w jedną stronę z Łodzi.

Otworzyliśmy niewielki wykop 2 x 3 m, w którym mieścił się zarys jamy grobowej.

A wkrótce pojawił się szkielet. W nie najgorszym stanie zachowania. Noszący wyraźne ślady mechanicznego uszkodzenia spowodowanego orką.

Szkielet złożono z wyposażeniem: przy miednicy znajdował się nóż w pochewce z okuciem ze stopu miedzi, przy pasie dość tajemnicza tulejka z brązu.

Przy czaszce znaleźliśmy kabłączek skroniowy, a nieco poniżej naszyjnik.

Jednak najbardziej niezwykłym znaleziskiem była bursztynowa zawieszka.

A na niej symbol krzyża. Wygląda na to, że znaleźliśmy

Znalezisko ważne jest nie tylko dlatego, że udało się odnaleźć pierwszy w Ostrowitem chrześcijański symbol. Istotne jest jeszcze położenie grobu, które okazało się kompletnym zaskoczeniem.

Znajduje się około 115 m na południe od innych, badanych wcześniej grobów. A to oznacza, że albo mamy tu do czynienia z innym cmentarzyskiem, albo z odosobnionym grobem (co mało prawdopodobne), albo też obszar badanego przez nas cmentarzyska był naprawdę wieeeelki. W każdym razie okazało się, że o strukturze przestrzennej naszego stanowiska wiemy znacznie mniej, niż nam się do tej pory wydawało. A utwierdziły na w tej konstatacji wyniki pomiarów geofizycznych Piotra Wronieckiego, które wskazują, że z niejedną jeszcze niespodzianką powinniśmy się liczyć podczas naszych badań.

Badania realizowane w ramach grantu NCN „Ku początkom chrześcijaństwa na Pomorzu Wschodnim. Średniowieczny zespół osadniczy w Ostrowitem w świetle badań interdyscyplinarnych.” (UMO-2015/19/B/HS3/02124)

Ostrowite 2018

W ostatnim czasie aktywność moja na blogu niniejszym znacząco osłabła. Niestety – obowiązki rozmaite, głównie związane z pracą, choć nie tylko, pochłaniają mnie coraz bardziej. W sierpniu i wrześniu odbył się pierwszy od lat sezon badań wykopaliskowych w Ostrowitem, który nie był relacjonowany „na żywo”. Wydarzyło się tak wiele rzeczy, że właściwie każdy weekend spędzałem na podróżach między Łodzią a Białymi Błotami, a także do Barcelony i Wrocławia. A weekendy to jedyny czas, gdy zazwyczaj powstawały wpisy relacjonujące badania. Niniejszym postanowiłem troszkę zrekompensować czytelnikom te straty, zamieszczając relację o tym, co też udało się w Ostrowitem w tym roku znaleźć. I co też ciekawego (lub nie) nam się przytrafiło.

Pierwsze 4 tygodnie badań w Ostrowitem miały charakter ćwiczeń i praktyk terenowych dla studentów UŁ. Ekspedycja była więc dość liczna, pomimo tego, że dwie osoby tuż po pojawieniu się w Stacji w Białych Błotach zrezygnowały z dalszej, archeologicznej przygody. Pozostali wytrwali, mimo komarów, myszy, dżdżownic i innych okrutnych stworzeń czyhających zarówno w wykopie, jak i w samej bazie.

Rozpoczęliśmy od wytyczenia wykopu, który wpasowywał się pomiędzy wykopy z poprzednich lat oraz rozpoczęliśmy pracę.

DCIM100MEDIADJI_0381.JPG

W upalne lato przydał się bardzo namiot. Chronił zarówno przed słońcem (tych szczęśliwców, którzy mogli pracować w jego wnętrzu), jak i gwałtownymi deszczami, które pojawiały się od czasu do czasu. Bez wątpienia było jednak mniej mokro niż w roku ubiegłym.

Właściwie już pierwszego dnia znaleźliśmy szczątki ludzkie. Tego należało się spodziewać – wykop był założony w samym centrum cmentarzyska.

Fragmenty czaszki grobu, który uzyskał później numer 72.

Pierwszym odsłoniętym w całości pochówkiem był jednak ten powyżej, grób nr 66.

Jego odsłonięcie wzbudziło zrozumiałe zainteresowanie studentów.

Którzy jednak w większości musieli mozolić się nad eksploracją nieco mniej fascynujących obiektów, jakimi były dwie duże glinianki. Obie częściowo już wcześniej wyeksplorowane w innych, sąsiednich wykopach, w poprzednich latach.

Ów mozół bywał niekiedy przerwany przez ciekawe znaleziska, jak ten, zachowany niemal w całości, garnek wczesnośredniowieczny.

Albo fragmenty pochówka ludzkiego zalegające w innej gliniance (obiekt nr 6, kopany częściowo już w 2008 roku).

Albo szczątki psa, znalezione w tej samej jamie.

Mozolna praca archeologa to sitowanie…

i skrobanie.

A później dokumentowanie tego co się wyskrobie i wysituje. Tutaj w wersji analogowej.

Tu w wersji cyfrowej.

W Agisoft Photoscan.

W efekcie badań odsłoniliśmy 13 pochówków ludzkich (z czego jeden w owej jamie – gliniance). Ich ortofotoplany widoczne są tutaj w oknie programu Qgis.

Jeden z ciekawszych – grób 72, który położony był na nietypowej osi północ – południe.

I wyposażony w taki oto nóż z okuciem pochewki wykonanym ze stopu miedzi. Dość typowe znalezisko na cmentarzysku w Ostrowitem. Przed rozpoczęciem tegorocznego sezonu policzyłem, że 20% wszystkich badanych przez nas pochówków miało takie właśnie noże. To bardzo dużo. Na innych cmentarzyskach z tego okresu jest to zwykle 2-5%.

Jeden z lepiej zachowanych pochówków – grób 65.

I jeden z silniej zniszczonych – grób 74.

Z tego grobu, nr 70, zachowały się pojedyncze tylko kości.

A w tym (nr 73) dość niezwykły układ kończyn dolnych (napisałbym „nóg” ale antropolodzy będą krzyczeć).

Kolejny dziecięcy pochówek – grób 69.

I najbardziej niezwykły tegoroczny grób, nr 76. Na czym polegała owa niezwykłość? Grób był wkopany głębiej niż inne, szkielet ułożony w niezwykłej pozycji, sugerującej spętanie rąk i nóg (kończyn górnych i dolnych) pochowanej osoby.

Postanowiliśmy go szczególnie wnikliwie przebadać. Na zdjęciu Mateusz Krupski pobierający próbki mikromorfologiczne, które powinny nam wyjaśnić szczegóły procesu zasypywania jamy grobowej.

Tak wyglądają.

A tu pobieranie próbek sedymentologicznych i geochemicznych. Poza nimi planujemy szczegółowe badania szkieletu, w tym analizy izotopów stabilnych i datowanie radiowęglowe.

DCIM100MEDIADJI_0367.JPG

I widok wykopu z góry.

W połowie września studenci wyjechali, została ekipa pracowników i wolontariuszy. Pogoda zaczęła się nam zmieniać, a nad ranem budziły nas dość wstrząsające temperatury, bliskie 0 stopni.

W taką pogodę dotarł do nas Piotr Wroniecki, który kontynuował pomiary geofizyczne.

Aż pewnego dnia, po powrocie na wykop zastaliśmy taki widok. Namiot, który przetrwał wiele silnych wiatrów tym razem nie dał rady. Niestety, konieczne będzie dokupienie wielu zniszczonych elementów.

Wykopaliska kończyli już najtwardsi zawodnicy, pozbawieni osłony namiotu, w silnym wietrze i niskich temperaturach.

Badania realizowane w ramach grantu NCN „Ku początkom chrześcijaństwa na Pomorzu Wschodnim. Średniowieczny zespół osadniczy w Ostrowitem w świetle badań interdyscyplinarnych.” (UMO-2015/19/B/HS3/02124)

Czy pamiętacie zeszłoroczną nawałnicę?

W telewizji zbyt wiele już chyba o niej nie słychać. Dziennikarze prasowi i radiowi też zajęli się innymi problemami. Internet żyje wczorajszym meczem, tak jak wcześniej żył meczami jutrzejszymi. A tymczasem w rejonie Lotynia i Rytla ślady zeszłorocznej katastrofy są nadal doskonale czytelne.

DCIM100MEDIADJI_0037.JPG

Tak wyglądają lasy.

DCIM100MEDIADJI_0046.JPG

Tak wyglądają miejsca po lasach. W okolicach horyzontu widać stosy piętrzącego się drewna. Dziesiątki olbrzymich ciężarówek wywożą drewno na stacje kolejowe w Silnie, Rytlu i Chojnicach. Harvestery i pilarze pracują nawet w nocy, przy blasku halogenowych reflektorów. Miliony metrów sześciennych drewna obalonego w trakcie katastrofy trafiają do tartaków i przetwórni.

Wielu mieszkańców okolicy nadal nie uporało się z uporządkowaniem gospodarstw i przywróceniem do użytku domów, zniszczonych w trakcie nawałnicy.

DCIM100MEDIADJI_0060.JPG

Stacja Archeologiczna Uniwersytetu Łódzkiego w Białych Błotach. Jakim cudem przetrwała, jakim cudem przetrwały drzewa wokół – nie rozumiem. Trzeba się uważnie przyjrzeć by zobaczyć połamane drzewa. Ale wystarczy oddalić się od bazy jakieś 50 m, by trafić do całkowicie powalonego lasu.

Dla uczestników ćwiczeń terenowych w Ostrowitem w 2017 r.

Od mieszkańców Lotynia dostałem właśnie taką przesyłkę, przeznaczoną dla wszystkich, którzy wzięli udział w akcji sprzątania po sierpniowej nawałnicy:

A tak to było:

Wielkie dzięki dla wszystkich.