Peregrinatio – cz. 5: Kaiserdom

Prawdziwa ekspansja francuskich mistrzów, przybywających wprost z placów budowy katedr Ile-de-France nie wiązała się z budowniczymi z Maulbronn, którzy dokonywali swoistej syntezy sztuki gotyckiej i tradycji późnoromańskiej sztuki niemieckiej. Dokonali jej rzeźbiarze przybywający wprost z Amiens i Reims, których dzieła ozdobiły najbardziej reprezentacyjne budowle wznoszone na obszarze Cesarstwa od lat 30. XIII wieku.

O tych prapoczątkach niemieckiego gotyku pisałem już tutaj. Dzisiaj chciałbym pokazać obiekt, którego wówczas nie opisałem, a który udało mi się odwiedzić latem 2012 r.

Cesarska katedra w Bambergu powstała jako budowla zasadniczo romańska, w typowym dla sztuki okresu Hohenstaufów stylu, wywodzącym się z tradycji karolińskich i ottońskich. Trójnawowa bazylika transeptowa, z dwoma grupami wież, flankującymi dwa przeciwległe chóry wydaje się być realizacją całkowicie sztampową.

Widok wnętrza katedry w kierunku zachodnim. Świątynię przesklepiono krzyżowo – żebrowo, z użyciem nowoczesnych, gotyckich łuków ostrych. Pomimo to całość konstrukcji jest dość zachowawcza – z dość masywnymi gurtami dzielącymi pola sklepienne. Także sposób potraktowania ścian oraz arkad i filarów międzynawowych jest jeszcze zasadniczo romański.

We wschodniej absydzie, zamkniętej wielobocznie pojawiają się ostrołukowe okna, wiązki smukłych półkolumienek, rozdzielanych pierścieniami, wyposażonych w kielichowate kapitele, typowe dla wczesnego gotyku. Ale funkcjonują w towarzystwie późnoromańskich arkadowych fryzów.

Zachodni chór flankowany jest dwoma wieżami, które w dolnych partiach są jeszcze całkowicie romańskie, ale w górnych wznoszone są wedle wzorców znanych z Francji, z narożnymi aediculami, o formie arkadowych wieżyczek.

Południowa wieża zachodniej fasady katedry w Laon. Dobrze nam już znana z wcześniejszych wpisów…

Wzór wielokrotnie naśladowany. Utrwalony rysunkami Villarda de Honnecourt. Tutaj za Wikimedia Commons.

Powielony także w Naumburgu, w dobrze nam znanej katedrze…

Ten typ konstrukcji wieży musiał fascynować średniowiecznych architektów. Świadczą o tym nie tylko rysunki Villarda, ale także formy baldachimów gotyckich rzeźb.

Tutaj jedna z rzeźb z Bambergu.

O jej wyjątkowości katedry w Bambergu stanowi nie tyle architektura, co właśnie bogaty zespół rzeźb, z których spora część jest bez wątpienia dziełem artystów zatrudnionych przy budowach katedr francuskich, zwłaszcza Amiens i Reims. Skąd to wiadomo? Sami zobaczcie…

Oto południowo wschodni portal katedry. Nazywany jest Adamspforte – portalem Adama. Całkowicie romański jeszcze półkolisty portal flankują pełnoplastyczne figury. wsparte na konsolach i przykryte gotyckimi baldachimami, dokładnie tak, jak miało to miejsce w katedralnych portalach francuskich. Po południowej stronie przedstawiono św. Piotra (z krzyżem – atrybutem męczeńskiej śmierci) oraz Adama i Ewę. Po północnej znaleźli się św. Szczepan – pierwszy męczennik oraz cesarska para Kunegunda i Henryk II – fundatorzy pierwotnej katedry. rzeźba jest tutaj naturalistyczna, swobodna i daleka od kanonicznych stylizacji rzeźby romańskiej.

Obecne rzeźby to kopie. Oryginały można podziwiać w katedrze. W całym tym programie fascynujący jest pewien drobiazg – królowa trzyma w rękach model ufundowanej przez siebie świątyni. To stary, jeszcze bizantyjski sposób uhonorowania fundatora. Ale z tym modelem jest coś nie tak…

Artysta przedstawił tutaj obiekt nie przypominający w żadnym razie katedry w Bambergu. Widzimy za to prezbiterium ujęte obejściem z wieńcem kaplic i spięte łukami oporowymi. Typowy chór gotyckiej katedry. Chór wówczas jeszcze nie znany z żadnej budowli Niemiec. Dopiero po 1248 r. realizację podobnego, w dojrzałych już formach gotyckich rozpoczęto w Kolonii, przy czym budowa ta ciągnęła się jeszcze w kolejnych stuleciach.

Podobny element pojawia się w jednym z baldachimów we wnętrzu budowli. Tutaj szczegółów jest więcej – obejściowych chór, z wieńcem kaplic i łukami oporowymi przylega do transeptu. Flankowany jest dwoma wieżami, zgodnie z tradycją budowlaną popularną w Szampanii.

Kolegiata Notre Dame en Vaux w Chalons en Champagne – czyżby model dla naszego rzeźbiarza?

Jeśli nadal macie wątpliwości dotyczące pochodzenia artystów, popatrzcie dalej.

Słynny jeździec z Bambergu – przez lata ikona niemieckiego gotyku, powielana w licznych materiałach propagandowych z czasów hitlerowskich (razem z nie mniej słynną Utą z Naumburga). W rzeźbie tej dopatrywano się niemieckich królów i cesarzy, czy też św. Jerzego.

A to jeden z królów z katedry w Reims. Podobieństwo warsztatowe, sposób ujęcia twarzy, fryzura to ścisłe analogie.

Jeździec z Bambergu ma bliskiego krewnego w postaci jeźdźca z Magdeburga, wykonanego w latach 40. XIII wieku. Tutaj w postaci kopii stojącej na rynku. Oryginał (bez zachowanej pozłoty) znajduje się w miejscowym muzeum.

Jedna z konsol podtrzymujących figurę jeźdźca. To typowy motyw twarzy dzikiego człowieka, pokrytej liśćmi, znane z licznych przedstawień z Chartres i innych katedr francuskich.

Św. Elżbieta z grupy nawiedzenia w Bambergu. Stanowi ona ścisłą analogię do Elżbiety z portalu zachodniej katedry w Reims. Ponieważ sam nie mam dobrego technicznie zdjęcia grupy nawiedzenia z Reims, odsyłam was do niezawodnej Wikipedii.

Portal książęcy (Fürstenportal). Ponownie ukształtowano go zgodnie z duchem romanizmu, ale wyposażono w gotyckie rzeźby. Charakterystyczne są postaci apostołów stojących na ramionach proroków, ale warto zwrócić uwagę na inne jeszcze elementy:

Postać anioła z portalu (obecnie we wnętrzu świątyni, na portalu znajduje się kopia). Przywodzi na myśl słynne przedstawienia aniołów z katedry w Reims.

Tympanon portalu z przedstawieniem sądu ostatecznego. Postaci zbawionych i potępionych są uśmiechnięte. Ten uśmiech przywodzi na myśl uśmiechy aniołów z Reims:

W katedrze bamberskiej rzeźbiarze z Reims stworzyli jedne z najwspanialszych w skali Europy dzieł „stylu antycznego”. Interesujące jest, że pełnoplastyczne figury, które we francuskich katedrach skupiały się na zewnątrz budowli, na portalach, arkadowych galeriach królewskich i  tabernakulach zdobiących oporowy system konstrukcyjnych przypór i łuków, tutaj oprócz portali przenoszą się do wnętrza budowli. W kolejnych budowlach zobaczymy jak niemiecki wczesny gotyk upodobał sobie właśnie wnętrza do eksponowania galerii rzeźb upamiętniających nie tylko religijne wydarzenia, ale przede wszystkim fundatorów. A wszystko to zaczęło się w latach 30. XIII wieku, w Adamspforte cesarskiej katedry w Bambergu.

Jedynym w pełni gotyckim portalem katedry jest prowadzący do południowego ramienia transeptu Portal Św. Wita. Skromny i pozbawiony rzeźby figuralnej jest zwieńczony ostrołukowymi archiwoltami i flankowany przez trójlistnie zakończone ślepe biforia.

Reklama

Peregrinatio – cz. 4: Ordo Cisterciensis – Maulbronn

Klasztor opactwa cystersów w Maulbronn zaczęto budować jeszcze w formach typowych dla architektury późnoromańskiej. Taką formę ma zarówno opacki kościół, jak i część zabudowy claustrum (m.in. skrzydło zachodnie). Jednak już około 1200 roku (lub nieco później) w przedsionku kościoła pojawiły się pierwsze elementy typowe dla gotyku.

Plan zespołu klasztornego (Public Domain – Wikimedia). Kolorem czarnym zaznaczono romański kościół i zachodnie skrzydło claustrum (dzisiaj naziemne poziomy tego skrzydła to romanizująca „rekonstrukcja” wzniesiona na starszych fundamentach). Przedsionek kościoła, południowe skrzydło krużganków i część zabudowy północnego skrzydła z refektarzem to budowle wczesnogotyckie, wznoszone po 1200 r. do ok. 1220-1230 roku.

Niestety nie mogę Wam ich pokazać. To kolejna budowla, która była remontowana podczas gdy ją odwiedzałem. Przyglądając się dokładnie fragmentom widocznym za rusztowaniami dostrzeżecie na pewno półkoliste, romańskie jeszcze łuki wspierające się na smukłych, gotycyzujących kolumienkach. Zauważycie także pierścienie rozdzielające służki w wiązkowych filarach (porównajcie zdjęcie na Wikipedii).

Tutaj w Soissons w kaplicy przylegającej do transeptu…

A tutaj w Laon w wiązkowych filarach międzynawowych.

Element ten znajdziemy w licznych wczesnogotyckich budowlach. W dojrzalszej fazie nowego stylu był zarzucony, by jeszcze bardziej podkreślić wertykalizm.

Kolejną gotycką budowlą w Maulbronn był refektarz wznoszony ok. 1220 roku, a więc nieco później niż przedsionek.

Portal prowadzący do refektarza. Zrealizowano go w formach całkowicie romańskich.

Wnętrze refektarza jest dwunawowe. Krzyżowo-żebrowe sklepienie, które go przykrywa jest już ostrołukowe i wspiera się na filarach, które rozmieszczono naprzemiennie: masywny na kwadratowym cokole – wysmukły na cokole ośmiobocznym. Tej organizacji odpowiadają zróżnicowane poziomy ulokowania służek sklepiennych na ścianach magistralnych. Same żebra sklepienne wykonane są z czerwonego kamienia, kontrastującego z jasnym materiałem ścian. Ich bogate zdobienia mają jeszcze charakter romański.

Znacznie późniejszy kapitularz z XIV wieku – dość typowe rozwiązanie z centralnie umieszczonym portalem (tutaj podwójnym) i flankującymi go maswerkowymi oknami. To już formy gotyku poklasycznego.

Wracamy szybko do XIII wieku. Dojrzalsze od refektarza formy prezentuje południowe skrzydło krużganków, wzniesione mniej więcej w tym samym czasie, w stylu gotyckim, z ostrołukowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym, służkami i półkolumienkami.

Filar wiązkowy południowego skrzydła krużganków.

Także wczesnogotycki krużganek z portalem prowadzącym do kościoła.

Architektura opactwa w Maulbronn była przełomem w Niemczech. Architektów pracujących przy refektarzu i krużgankach zatrudniano później na licznych placach budów. Jednak najbardziej znanym ich dokonaniem był wschodni chór katedry w Magdeburgu.

Dekoracja architektoniczna okien obejścia prezbiterium katedry w Magdeburgu. Porównajcie stylizowane i nieco zgeometryzowane w porównaniu do wzorców francuskich kapitele, kolumienki, bazy i profilowanie łuków do tych, które widoczne są na zdjęciu wyżej (z krużganków opactwa Maulbronn).

Budowla ta pojawiła się na blogu już kilkukrotnie, więc zamiast powielać zapisane już informacje odsyłam do stosownych wpisów – tutaj i tutaj.

Budowniczowie z Maulbronn niewątpliwie zaznajomieni byli z wzorcami sztuki francuskiej, jednak nie powielali ich w sposób niewolniczo wierny. Tworzyli raczej rodzaj syntezy wybranych motywów wczesnego gotyku i rozwiniętych form późnoromańskiej sztuki Hohenstaufów. Ich dzieła są cięższe, bardziej przysadziste, nieco niezgrabne w porównaniu do wzorców z Ile-de-France. Ale jednocześnie stanowiły autentyczny przełom w rozwoju architektury Rzeszy.

Peregrinatio cz. 3 – Regnum Teutonicum 2

Szczytem rozwoju wybujałych form późnoromańskiej architektury Hohenstaufów nie były ani przyciężkie cesarskie katedry, ani kościoły wielkich opactw. Doszło do tego w stosunkowo niewielkim mieście Limburg nad Lahną położonym na szlaku między Kolonią a Frankfurtem. Tutaj w latach 1215 – 1235 wzniesiono kolegiatę św. św. Jerzego i Mikołaja.

Malowniczo położony na skalistym wzgórzu kościół zdaje się być budowlą rodem z bajki. To trójnawowa bazylika z trenseptem oraz obejściowych chórem wschodnim. Plan przypomina w nieco zminiaturyzowanej formie plany wczesnych katedr francuskiego gotyku. Przy czym w przeciwieństwie do większości z nich udało się zrealizować pełen program z wieżami flankującymi ramiona transeptu i wieżą nad skrzyżowaniem naw.

Fasada zachodnia przypomina gotyckie, dwuwieżowe fasady Ile-de-France. Liczbę portali ograniczono do jednego – na osi nawy głównej. Ponad nim znajduje się rozeta. Fasadę organizują arkadowe wnęki mieszczące okna.

Porównajcie do fasady północnego ramienia transeptu katedry w Laon, w której co prawda nie ukończono jednej z wież. Widzimy podobny pomysł rozwiązania fasady, z kondygnacją portali, kondygnacją okien, rozetą oraz arkadową galerią, która w Limburgu pomieszczona została w trójkątnym szczycie nawy głównej. O ile formy dekoracji architektoniczno rzeźbiarskiej w Laon stanowią fazę przejściową między sztuką romańską a dojrzałym gotykiem, to całość dekoracji w Limburgu ma charakter typowo romański.

Kapitele portalu pokryte są późnoromańską rzeźbą stylizowanej wici roślinnej oraz maskami „dzikich ludzi” i antytetycznymi figurami ptaków.

Figura rycerza z portalu zachodniego.

Widok wnętrza w kierunku wschodnim. Budowlę w całości przesklepiono ostrołukowymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.

We wnętrzu zrealizowano gotycki w swej istocie program czterech kondygnacji ścian nawy: od góry mamy więc okna, kondygnację galerii arkadowej, biforyjne empory i poziom arkad międzynawowych.

Tak to wyglądało w Laon.

A tak w Noyon.

W Limburgu zachowano naprzemienny układ podpór nawy głównej wynikający z wiązanego systemu sklepień: filar – filar z służkami, naśladujący w formach romańskich naprzemienny system typowy dla wczesnogotyckiej architektury Francji. Arkady międzynawowe są w Limburgu wykrojone w grubości masywnego muru i spływają na masywne, czwroroboczne filary, co jest zgodnie z lokalną tradycją sięgającą jeszcze architektury karolińsko – ottońskiej. Całość sprawia więc wrażenie nieco cięższe niż francuskie wzory.

W chórze wschodnim zastosowano obejście – rozwiązanie spotykane na obszarze Rzeszy niezwykle rzadko. Sposób jego rozwiązania odbiega jednak od form gotyku francuskiego – wąskie obejście i brak promienistych kaplic przypominają raczej ottońskie obejścia w Hildesheim niż rozwiązanie z Saint Denis.

Widok obejścia z zewnątrz. Zwróćcie uwagę na bogate, lekko ostrołukowe okna, o wyraźnie późnoromańskim dekorze, arkadowe fryzy, lizeny i galeryjki. Pojawiły się też przypory, przechodzące nad poziomem dachów obejścia w masywne łuki oporowe.

W ostatnich odcinakach cyklu mogliśmy obserwować kierunki rozwoju niemieckiej architektury doby Hohenstaufów. Wśród nawału wybujałych form późnoromańskich trudno nie dostrzec wyraźnych wpływów nowej sztuki docierających z Francji. Mamy więc wyraźną tendencję do potęgowania strzelistości budowli. Tradycyjne w niemieckiej sztuce romańskiej stropy zastępowane są przez sklepienia krzyżowo – żebrowe, często o wykroju ostrołukowym. Z nimi konstrukcyjnie wiązały się przypory, a nawet łuki oporowe. Przykład Limburga wskazuje nawet na recepcję rozwiązań przestrzennych. Wszystkie te elementy realizowane były najczęściej w manierze sztuki późnoromańskiej, z wykorzystaniem późnoromańskich elementów rzeźbiarskich. Nie oznacza to jednak, iż wpływy francuskiej rzeźby nie docierały do Rzeszy.

Goldene Pforte we Freibergu datowane jest na około 1230 rok. Stanowi najdoskonalszy przykład rzeźby architektonicznej doby Hohenstaufów.

Ośmiostopniowy portal zrealizowano wedle najlepszych wzorców sztuki późnoromańskiej, ale umieszczone w nim figury wskazują wyraźnie na wpływy katedralnej sztuki francuskiej.

Pomiędzy kolumnami portalu zwieńczonymi antykizującymi kapitelami pomieszczono posągi przedstawiające postaci w Biblii. W archiwoltach portalu znalazły się pomieszczone na konsolach kolejne figury. Rzeźby potraktowane są w sposób dość naturalny, brak jest typowej dla sztuki późnoromańskiej monumentalnej stylizacji.

Tympanon Złotego Portalu – adoracja Marii Panny.

Wewnętrzna archiwolta portalu.

Wkrótce przekonamy się, że portal z Freibergu był jedynie zapowiedzią wielkiej wędrówki francuskich mistrzów z katedralnych warsztatów Ile-De-France na tereny Rzeszy…

Peregrinatio cz.2 – Regnum Teutonicum 1

Sztuka Świętego Cesarstwa Rzymskiego u schyłku XII wieku i w 1 połowie XIII wieku genetycznie wywodziła się ze wschodniej odmiany sztuki romańskiej. W gruncie rzeczy stanowiła rozwinięcie form znanych już w sztuce karolińskiej i ottońskiej, co jednak nie oznacza, że była hermetycznie zamknięta na nowe prądy płynące z sąsiedniej Francji rozwijającej wówczas sztukę gotycka. Owa adaptacja prądów gotyckich odbywała się jednak w sposób swoisty, stanowiący niejako polemiczną dyskusję ze sztuką francuską. Cechami charakterystycznymi sztuki późnoromańskiej doby Hohenstaufów jest przede wszystkim niezwykle plastyczne potraktowanie substancji muru, bogato pokrywanego plastyczną artykulacją w postaci lizen, licznych fryzów, arkadowych galeryjek i rzędów kolumn. W porównaniu do budowli ottońskich i salickich okna stają się większe i przybierają wymyślne, wielołukowe i wachlarzowate formy, pojawiają się rozety, a nawet rodzaj maswerku nawiązującego jednak ściśle do tradycji romańskich. Dekoracja rzeźbiarska pokrywa teraz kapitele kolumn i służek, dawniej pozostawiane w Niemczech w swych surowych, kostkowych kształtach. Liczne splecione wici, elementy figuralne są znacznie bogatsze niż w architekturze wcześniejszej, co pozwala niektórym badaczom mówić o romańskim baroku.

Absyda dwunastowiecznego kościoła Neuwerkkirche w Goslarze – przykład późnoromańskiej architektury Niemieckiej. Zwróćcie uwagę na bogatą dekorację architektoniczno – rzeźbiarską.

Wnętrze kościoła. Zwróćcie uwagę na fantazyjne ukształtowanie służek wspierających łuki sklepienia krzyżowo – żebrowego.

Zbliżenie tych elementów.

Nowe elementy w cesarskich katedrach Wormacji i Moguncji

Charakter trzynastowiecznej architektury Hohenstaufów dość dobrze oddają elementy dodane do katedr cesarskich w Wormacji i Moguncji.

Zachodni chór katedry Mogunckiej wzniesiono zasadniczo w 1 ćwierci XIII wieku. Zbudowano go na planie treflowym, uzupełnionym dodatkowo przez wieloboczne wieże wstawione w miejsca w których stykały się ze sobą konchy. Całość opięta jest okazałymi skarpami, przyozdobiona fryzami arkadowymi i galeriami.

Wnętrze wieży na skrzyżowaniu nawy i zachodniego transeptu, poprzedzającej prezbiterium późnoromańskie. Wieżę przekształcono w tym samym „barokowym” stylu i przykryto żebrowym sklepieniem.

Cesarska katedra w Wormacji. Trzynastowieczny chór zachodni.

Zachodni chór katedry przybrał w XIII wieku formę wielobocznej absydy, wywodzącą się z francuskiego gotyku. Jednak forma architektury – ciężkiej i monumentalnej, zupełnie nie-gotyckie rozmieszczenie rozet oraz późnoromański dekor są typowe dla sztuki Hohenstaufów.

Strzelisty romanizm – Gelnhausen

Gelhnausen, wolne miasto Rzeszy, założone przez Fryderyka Barbarossę, posiadało dwa kościoły: św. Piotra oraz Marii Panny (Marienkirche), nad którym patronat sprawowali Premonstratensi (czyli Norbertanie) z Sebold. Kościół powstawał od schyłku XII wieku, lecz dokumenty wymieniają go po raz pierwszy w roku 1223. Dzisiaj jest to obiekt miejscowej parafii luterańskiej.

Budowla jest trójnawową bazyliką z transeptem i wieżą nad skrzyżowaniem naw. Od zachodu poprzedzona jest typową w niemieckiej architekturze romańskiej dużą wieżą, będącą redukcją modelu karolińskiego i ottońskiego westwerku. Wieloboczne prezbiterium flankują dwie wysokie wieże wieloboczne. Całość zwieńczona jest strzelistymi hełmami podkreślającymi wertykalizm kościoła.

Szczególnie interesujące jest wieloboczne prezbiterium, zwieńczone arkadową galeryjką, nawiązującą do motywu częstego w architekturze romańskiej Włoch i Niemiec. Ponad galerią wznoszą się wimpergi, wypełnione biforyjnymi okienkami. Całość ujęta jest okazałymi lizeno-skarpami i bogatymi arkadowymi fryzami – także typowymi w późnoromańskiej architekturze niemieckiej, a wywodzącymi się z tradycji północnowłoskich.

Ściany wewnętrzne absydy pokryto bogatą dekoracją architektoniczną o wyraźnych nawiązaniach wczesnogotyckich. Półkoliste arkady zastąpiono trójłucznymi, przypominającymi liść koniczyny. Smukłe kolumienki i służki przypominają dokonania wczesnej i klasycznej architektury gotyckiej we Francji i zwieńczone są analogicznymi liściastymi głowicami kielichowymi. Jednocześnie wsporniki pokrywa typowy późnoromański motyw stylizowanej, splecionej wici roślinnej.

Podobne motywy znane są zresztą z licznych dzieł sztuki iluminatorskiej Rzeszy i Europy Środkowej. Stanowią rozwinięcie i „zbarokizowanie” klasycznych motywów sztuki romańskiej.

Południowe ramię transeptu przykryte krzyżowo – żebrowym sklepieniem i doświetlone trzeba rozetami.

Gross St. Martin w Kolonii

W drugiej połowie XII i w początkach XIII wieku Kolonia jest jednym z głównych ośrodków sztuki późnoromańskiej, obficie czerpiącej zarówno z bogatej lokalnej tradycji (która przejawiała się choćby w treflowych układach świątyń), jak i francuskich nowinek. Kościół św. Marcina rozpoczęto budować po wielkim pożarze starszej świątyni w 1150 roku. Budowę zakończono zasadniczo w 1172 roku.

Niesłuchana strzelistość budowli to efekt spiętrzenia brył partii wschodniej, z trzema konchami w układzie treflowym, przylegającymi do wysokiej wieży, flankowanej czterema ośmiobocznymi wieżyczkami schodowymi.

Wnętrze Gross St. Martin. Trój-kondygnacyjna organizacja ze strefą okien nawy głównej, triforyjną galerią i arkadami międzynawowymi nie jest typowa dla niemieckiej architektury. Przypomina raczej sztukę sąsiedniej Francji.

C.D.N.